de Reformatie zich op het eiland Tholen en ook in de smalstad17 hebben voltrok
ken. De kerkrekening van 1577/78 meldt als laatste post een uitgave 'doense die
kercke gebroecken hadde. De kerk zal toen van alle beelden en altaren zijn ont
daan en voor de hervormde eredienst zijn ingericht. Het zilver en de juwelen van
de aan Sint Maarten gewijde katholieke kerk waren tijdig in veiligheid gebracht en
op het Hof van Nassau in Brussel afgeleverd.18
De opstand
Inmiddels woedde de Tachtigjarige Oorlog op het eiland Tholen op zijn hevigst.
Het onderhoud van de soldaten in Spaanse dienst en de aanleg van versterkin
gen brachten hoge kosten met zich mee. Het eiland Tholen werd door vriend en
vijand geplunderd. Op 18 juli 1572 overvielen de 'vijanden; in dit geval de Geu
zen, het kasteel van Philips Willem van Nassau19, de oudste zoon van Willem van
Oranje uit zijn eerste huwelijk met Anna van Buren, en namen, vermoedelijk
voor een losgeld, de oude jonker Henrick van Baecx, baljuw van Sint-Maartens
dijk en Scherpenisse, mee naar Den Briel. Ook werden zijn juwelen en penningen
ontvreemd, evenals de pachtgelden uit het comptoir van de rentmeester van de
Oranjes, bij elkaar meer dan 700 Carolusgulden. In 1573 was het weer raak; nu
werden de baljuw en rentmeester naar Zierikzee, dat al de zijde van de opstand
had gekozen, gevoerd. Het geld dat in de aarde was begraven en op verzoek van
laatstgenoemde door de pastoor en de secretaris werd opgegraven, werd door de
soldaten van Mondragon, kolonel in Spaanse dienst, met geweld afgenomen. Een
deel van het geld moesten zij aan de kolonel geven, die later door de rentmeester
verschillende malen werd gemaand het terug te geven, doch zonder resultaat. In
34
Het Sint-Jacobsgilde in Sint-Maartensdijk
17 Smalstad was in de zestiende tot en met de achttiende eeuw de benaming van een aantal klei
nere plaatsen in het gewest Zeeland waaraan ooit (in de middeleeuwen) stadsrechten waren
verleend maar die geen zitting hadden in de Staten van Zeeland. Een smalstad had officieel
de status van stad, maar was praktisch gelijkgesteld aan het platteland. Het begrip 'smal' in
smalstad betekent hier 'klein, zoals in het Engelse small. Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/
Smalstad (geopend 03-07-2020).
18 De inventaris vermeldt onder meer vergulde kelken, waarin de heilige hostie werd bewaard,
een wijwatervat, een wierookvat, kelken, schalen, sierspelden en lepeltjes, in totaal 27 voor
werpen waarvan een aantal met de keur van Antwerpen. Kon. Bibliotheek Brussel, Fonds
Houwaert-de Grez II 6466 blz. 147-149. Inventarie des orfevreries et byoux detenus par le
notaire Ph.L. Flameng et appartenant a eglise de Sint Martensdijck, 1578.
19 Philips Willem van Nassau, geboren 19 december 1554, werd op 13-jarige leeftijd door Philips
II in gijzeling genomen en in Spanje verder opgevoed. Sedertdien blijft hij in de Republiek ge-
identificeerd met de Spaanse zaak. In 1596 keert hij terug naar de Nederlanden en vestigt zich
in Brussel waar hij in 1618 overlijdt.
