De omweg van het verhaal
Jan J.B. Kuipers
1.
Afbeelding 35 van Humberto R. Maturana en Francisco J. Varela's
De Boom der Kennis (1989)' toont het door mythische gevaren
bedreigde schip van Odysseus, bemand met homerische zeevaarders
en de twee auteurs van het boek waarvan de tekening deel uitmaakt.
Het bijschrift luidt: 'De epistemologische Odyssee: laverend tussen
de Scylla van het representationalisme en de Charybdis van het
solipsisme.' Het beeld als parkeerstrook van het woord - dat is de
bestemming van de afbeelding met de geringste status: de illustratie.
De neurobiologen Maturana en Varela, vertegenwoordigers van
de 'nieuwe', systeemgerichte biologie, geven in De Boom der Kennis
een overzicht van de geschiedenis en organisatie van het leven, om
aan te tonen dat het 'kennend subject op een persoonlijke, in
zijn biologische structuur verankerde wijze bij alle kennisverwerving
betrokken is'. De Nederlandse ondertitel van het boek zegt het
aansprekender: Hoe wij de wereld door onze eigen waarneming creëren.
Een oud standpunt, dat bij Maturana en Varela echter niet verzandt
in onvruchtbaar solipsisme. Wie bestand blijkt tegen hun vaak ver
schrikkelijke jargon, dat weliswaar rijk verlucht is met diagrammen,
tekeningen en cartoons, leert dat de auteurs het zinloos achten om
de wereld om ons heen te ontkennen en aan te nemen dat het
zenuwstelsel in een absoluut vacuüm opereert, waarin alles mogelijk
en geldig is. Er kan dan immers niet meer verklaard worden
hoe er overeenstemming kan bestaan tussen de werking van een
organisme en zijn leefwereld. Tot zover de Charybdis. Wat de Scylla
betreft: ook het representationalisme, dat volgens Maturana en
Varela tegenwoordig nog de overhand heeft en ervan uitgaat dat
het zenuwstelsel werkt met reële afbeeldingen van de wereld, wordt
in De Boom der Kennis afgewezen. 'Ruimte' en 'kleur' zijn geen eigen
schappen van de buitenwereld, maar van onze eigen 'voorstellings-'
en 'chromatische ruimte'. De produktie van de wereld door ons
kenvermogen wordt weer geconditioneerd door bouw en werking
van ons zenuwstelsel. Het gemeenschappelijke biologische erfgoed
vormt de basis voor een wereld die de mensen gezamenlijk in het
leven roepen. De natuur is dus voor iedereen hetzelfde: het kan door
niemand worden ontkend dat de hemel blauw is en dat de zon elke
morgen opkomt.
5
