Science fiction, religie en het Gans Andere
Jan J.B. Kuipers
Ook al bestaan de goden niet, het zijn toch
eerbiedwaardige gedachten en hersenschimmen
SIMON VESTDIJK, De ongelovige farao
1.
De drie motto's voorin Sam J. Lundwall's overzichtswerk Wat is
science fiction? (1974) vormen een aardige graadmeter van de ver
twijfeling die vanouds het gevolg is van pogingen om het fenomeen
SF te definiëren. Het eerste is van Sam Moskowitz: 'Science fiction is
een afdeling van de fantastische literatuur die te herkennen is aan het
feit dat hij (sic) het de lezer mogelijk maakt "zijn ongeloof op te
schorten", door gebruik te maken van een atmosfeer van
wetenschappelijke geloofwaardigheid voor zijn verbeeldingsrijke
speculaties in natuurkunde, ruimte, tijd, de sociale wetenschappen
en de filosofie.' Nummer twee, van George Hay, is heel wat beknopter
en pragmatischer: 'Science Fiction is wat je op de planken van de
boekhandel vindt waar science fiction op staat', terwijl het derde en
laatste motto van Brian W. Aldiss ons het esthetische nirwana invoert
met: 'Science Fiction bestaat niet'.
Bij het laatste sluit ik mij van harte aan, maar science fiction bestaat
tegelijk ook wèl, en wat het nirwana betreft: ook in de beschrijving
van het verschijnsel religie is het fenomenologische nulpunt allang
bereikt. Een alweer wat oudere publikatie (Peter Kloos, Culturele
antropologie: een inleiding, 1981) meldt tot besluit van het hoofdstuk
'Religie en magie': 'Isolatie van "religie", maar ook van "wetenschap"
binnen het totale ideeënstelsel van een samenleving negeert over
eenkomsten ten behoeve van verschillen die in de westerse cultuur
gevoeld worden, maar die daarom nog niet relevant hoeven te zijn
ten aanzien van inzicht in mens, maatschappij en cultuur in het
algemeen.' Iets hogerop noteert Kloos, gehoorzaam overlopend van
cultureel relativisme, dat 'religie' als wetenschappelijk begrip
onvruchtbaar is. Het enige dat hem overblijft is de vaststelling dat
mensen, in tegenstelling tot dieren, 'ideologische wezens' zijn.
We zijn ideologische wezens. Culturele antropologie: met een
wagonlading steekkaarten de jungle in om een cultuur te beschrijven
die, op en door het moment van je arriveren, in rook blijkt op te gaan.
5