bedreigde, de achtervolgde, de gekwelde aan wie het drama zich vol
trekt en die tenslotte moet verder leven met zijn onvervulde verlan
gen, en zich niet kan onttrekken aan de invloed van het kwaad. Op
merkelijk is dat aan het eind van het tweede gedeelte de soldaat voor
het eerst bij zijn naam wordt geroepen. "Jozef! Jozef!" roept de voor
lezer hem ontzet en wanhopig na, als de duivel hem in triomf voor
zich uitdrijft. Het is of de auteur wil zeggen dat het kwaad uiteinde
lijk niet algemeen en abstract is, maar dat het de mens persoonlijk
en als individu treft.
Nijhoff geeft zelf in zijn voorwoord te kennen hoe de soldaat moet
worden opgevat. Hij zegt: "De soldaat is niet anders dan de directe
vormgeving van de mannenziel en zijn geschiedenis is het korte re
laas van een iegelijks innerlijk levensavontuur." Het woord 'man' zal
Nijhoff zeker genomen hebben in de oorspronkelijke betekenis van
'mens'. Dat blijkt duidelijk als hij spreekt van het levensavontuur
van iedereen.
De soldaat heeft een onafscheidelijk attribuut, zijn viool. Dit instru
ment speelt een grote rol gedurende het hele spel. Het is beurtelings
in bezit van de soldaat en de duivel. Nijhoff geeft hem bezielde trek
ken. Hij noemt de viool de ziel van de soldaat. De viool is dus een
deel van de soldaat zelf. Het is zijn meest waarachtige zelf, het in
nerlijk van ieder mens, zijn ware zijn, dat de wereld van het hebben
afwijst als schijnwerkelijkheid. De duivel probeert de viool in zijn
macht te krijgen en te houden. Hij (het kwaad) speelt aan het eind
als overwinnaar op de viool. De Triomfmars van de duivel weer
klinkt. De soldaat gehoorzaamt en de duivel drijft hem vioolspelend
voor zich uit. Als protagonist toont hij zich in drie gestalten, eerst als
soldaat, dan als gewoon burger - de duivel dwingt hem zijn uniform
af te leggen, zodat de soldaat zijn identiteit verliest -, dan als koop
man in stoffen, de materialist. Zijn zoektocht naar het simpele geluk
is verstoffelijkt in een jacht naar geld.
De antagonist
De antagonist, de tegenspeler, is de duivel. Hij is de verleider, de ach
tervolger. Hij veroorzaakt de conflictsituatie en de crisis bij de sol
daat. De duivel is nog meer dan de soldaat een symbolische figuur
Vandaar ook zijn herhaalde metamorfosen.
Hij is eerst een oud mannetje met een vlindernet. Waarschijnlijk
is hij een wat komische figuur die de soldaat op zijn gemak moet
stellen en zijn vertrouwen moet winnen. Zijn vlindernet kan een
19
