Wat doet zij daar? Het gaat om Onze Lieve Vrouw van de
Goede Dood, Maria's voor dit motief nogal zeldzame insche
ping staat symbool voor de spirituele reis die op de dood volgt,
lees ik in het Engelstalige bijschrift.
Als opvolgster van Isis is Maria uiteraard de Sterre der Zee. In de
late Middeleeuwen stond de uitbeelding van haar sterfbed voor
een goede dood, maar er was in de iconografie doorgaans
sprake van een bed, zelden of nooit van een schip voorzover ik
weet. Is dit iets typisch Portugees of Iberisch? In de schatkamer
van het museum zie ik later weer een (nu monochroom)
houten beeld van de metafysisch sluimerende Maagd op een
schip, en moet dan denken aan laatmiddeleeuwse pelgrims
insignes uit Boulogne, waarin Maria met het Christuskind,
overeind zittend in een loodtinnen, koggeachtig scheepje,
wakker de horizonten van het heil tegemoet vaart.
Het schip als symbool voor de reis naar het hiernamaals is
natuurlijk overbekend. In zijn Geschiedenis van de oorlogen
beschreef Procopius anderhalf millennium geleden de over
vaart van de zielen der gestorvenen vanuit onze contreien naar
de beenwitte krijtrotsen van de overzijde, naar het westen waar
de zon ondergaat, waar de zee is en de verzinking. - De toen
nog in de nevelen van de toekomst gehulde Nieuwe Wereld
was dus eigenlijk het rijk van de dood, eindpunt en bestem
ming van elke ontdekkingsreis en elk bewegen? Met het Sym
bool kun je alle kanten op, het betekent bij elke overpeinzing
weer meer - en uiteindelijk alles.
Wat wij onder de Boom van Jesse zien is het escapisme van een
tot stremming gekomen, voldragen cultus als tegenhanger van
dat van de dynamische en energieke wetenschap, die de steeds
wijzigende, altijd verdere horizon als bestemming heeft. Want
het is een vergissing te denken dat escapisme puur iets is uit het
domein van de religieuze projectie, de droom, de lethargie, de
negatie. Alle vooruitgang op economisch en wetenschappelijk
gebied ontspringt eveneens aan onze onuitroeibare drang tot
ontsnappen - ontsnappen aan niet-ideale omstandigheden,
aan risico, aan beperking, aan lijden, aan de dood.
En ook aan het leven. De 'goede dood': zo noemen we tegen
woordig euthanasie.
