2
Feestelijke Vlaggen
Of ik hem nog één keer mocht lenen? Om een foto van te maken? Om er een artikel in Consent over
te schrijven? Ja natuurlijk mocht dat. En onder de lakens in de linnenkast op de slaapkamer kwam de
zorgvuldig opgevouwen vlag van voorouder Mattheus de Graaff te voorschijn. Een enorme lap rood/
wit/blauw, van 307 bij 226 cm met een grote veelkleurige schildering in de witte baan. Een geheim
zinnige vlag, want waarom zo groot, zo beschilderd?
'fïssaê'
16 CONSENT NR. 28 VOORJAAR 2012
Bonnie Joosse en Sjoerd de Meer
Fotografie Joost Molengraaf.
Voor communicatie tussen schepen onderling werden en
worden vlaggen gebruikt. Vlaggen om te laten zien waar je
vandaan komt, wie je bent, watje doet. En, uit de negentiende
eeuw, grote beschilderde vlaggen als relatiegeschenk. Zoals
die vlag uit de linnenkast. De collecties van ondermeer het
Maritiem Museum Rotterdam en van het Streekmuseum De
Meestoof in Sint-Annaland bevatten verscheidene van deze
vlaggen. Het idee ontstond daar een tentoonstelling over
te maken1. Sjoerd de Meer, conservator van het Maritiem
Museum Rotterdam en Bonnie Joosse van De Meestoof deden
onderzoek. Sjoerd ontdekte de vlaggenschilders, Bonnie nog
meer vlaggen. Er kwam een fascinerend nieuw gebied in
beeld, waarvan we hieronder enkele voorbeelden geven.
Het bleek dat een beurtschipper zo'n vlag bijvoorbeeld kreeg
voor het als eerste aanbrengen van de nieuwe lading van
het seizoen, bijvoorbeeld voor de eerste boekweit of voor
de beste meekrap. Niet alleen handelaren, ook landbouwers
en grondeigenaren wiens landbouwproducten door de
beurtschipper vervoerd werden, schonken soms een
beschilderde vlag of een wimpel.
De vlaggen en wimpels waren te mooi en te kwetsbaar om in
weer en wind te worden gebruikt. Hijsen in de mast van zo'n
zeilende beurtvaarder was er al helemaal niet bij. De vlaggen
werden thuis bewaard en gekoesterd. Alleen bij feestdagen
werden ze uitgehangen, aan boord, in de mast, of in de
breedte aan de giek die dan horizontaal gehesen werd, maar
ook wel hangend vanuit een woonhuis.
Het schilderen van vlaggen deed een (kunst)schilder er als extra
inkomen bij. Uit de negentiende eeuw zijn twee bedrijven
bekend waar vlaggen beschilderd werden. Het bedrijf met
de grootste productie was de firma Eibers in Zwartsluis.
Deze plaats in Overijssel was tot in de twintigste eeuw een
knooppunt voor de beurtvaart. Het was een belangrijke
doorvoerhaven van turf uit Drenthe naar Holland. De firma
Eibers had een schilders- en scheepsonderhoudsbedrijf.
Daarnaast leverde het bedrijf vleugels, rouwvlaggen en fraai
beschilderde wimpels en vlaggen met voorstellingen ontleend
aan de handel en scheepvaart. De vroegste beschilderde
'Eibers' vlaggen en wimpels dateren van rondom 1850. Het
bedrijf was tot in het begin van de twintigste eeuw actief.
De andere vlaggenschilder was de firma Pijnappels, gevestigd
in Rotterdam. De grondlegger was Franciscus Hermanus
Pijnappels, zoon van een Brabantse kleermaker. Rond 1840
begon hij een bedrijfje voor het naaien en schilderen van
vlaggen. Het bedrijf heeft tot 1900 bestaan. De vlaggen en
wimpels van de firma Pijnappels die we nu nog kennen, zijn
grotendeels afkomstig van beurtschippers uit Zeeland en de
Zuid-Hollandse eilanden die op Rotterdam voeren. Op de
vlaggen van Pijnappels is het vaak een drukte van belang.
Er staan regelmatig landbouwscènes op met landarbeiders,
maar ook zien we handelsproducten. Vaak ook is er een
gemeentewapen op geschilderd2.
De vlag van beurtschipper Mattheus de Graaff (1823-1914) is
de vlag uit de linnenkast. Een vlag waarvan de kleuren nog
heel helder zijn zoals te zien is op de foto op de pagina 18.
Deze vlag werd in 1852 vermoedelijk door landbouwer Izak
Kleppe geschonken aan beurtvaarder Mattheus de Graaff uit
Poortvliet. Zijn schip lag Strijenham, de haven van Poortvliet.
Op de vlag is in het midden het gekroonde wapen van
Poortvliet met de twee flankerende leeuwen geschilderd met
daaronder 'Gatharina', de naam van het schip van Mattheus de
Graaff, vernoemd naar zijn echtgenote.
Meest in het oog vallend op de vlag zijn de man en vrouw
in antiek aandoende kleding. Het zijn de Romeinse goden
Mercurius en Ceres. Op de vlag geheel links Mercurius,
god van de handel. Hij is te herkennen aan de geldbuidel
in zijn linkerhand, de Mercuriusstaf in zijn rechterhand. De
gevleugelde hoed en sandalen symboliseren zijn snelheid.
Rappé is snuiftabak. Pecco is een theesoort. Op de baaltjes
vóór is de vlag gesigneerd met F H P (Franciscus Hermanus
Pijnappels) 1852. Op één van de zakken staat J Kleppe, de
schenker van de vlag. Op een andere M d G: Mattheus de
Graaff. Zijn naam en de naam van zijn schip, de Catharina,
komen ook voor op de kist met pecco.
Aan de voorzijde van de theekist staat de afkorting NHM
(Nederlandsche Handels Maatschappij). De NHM, opgericht in
1824, was een (staats)organisatie die de scheepvaart op vooral
Nederlands-lndië stimuleerde. Van niet alle afkortingen op de
vlag is de betekenis bekend. Zo staan er aan de voeten van
Mercurius ook tabakskistjes met Havanna, Portorico en Manilla.
CONSENT NR. 28 VOORJAAR 2012 17
Beurtschip van
Theunisse in de haven
van Sint-Annaland
Abraham Theunisse
1786-1878
Hierop staan aan de voorzijde de letters' F S R K L A'. Het is een
raadsel wat dit betekent.
Helemaal rechts op de vlag is Ceres afgebeeld. Zij is de godin
van de landbouw en de personificatie van de overvloed van de
aarde. Op haar hoofd draagt zij een bloemenkrans. Zij houdt
een sikkel in haar linkerhand en in haar rechterhand een aantal
graanhalmen. Op de grond liggen landbouwwerktuigen.
Ook is een graanmaat afgebeeld. Rechts is de vlag nogmaals
gesigneerd en gedateerd. Hier voluit F. H. Pijnappels 1852.
Een tweede vlag vlag is afkomstig van de beurtvaardersfamilie
Theunisse. Abraham Theunisse (1786-1878) deserteerde uit
Franse krijgsdienst en vestigde zich in 1813 als beurtschipper
in Sint-Annaland. Vijf generaties lang, tot 1959, voeren de
Theunisses op Rotterdam.
L- A&na-W
Mattheus de Graaff
1823-1914
Beurtklipper
van De Graaff
Deze vlag bevindt zich in de collectie van Streekmuseum De
Meestoof in Sint-Annaland en is ook geschilderd in het bedrijf
van Pijnappels. De vlag vertoont veel overeenkomst met de
vlag van De Graaff. Links staat opnieuw Mercurius, god van de
handel. Op één van de vaten zit een haan, het symbool voor
waakzaamheid. In het midden het wapen van Sint-Annaland,
de thuishaven van de beurtvaardersfamilie Theunisse. Rechts
is Ceres te zien, godin van de landbouw, met in de achtergrond
een boer die aan het eggen is. Op de vlag staat op een ton
het jaartal 1868 geschilderd. Dat betekent dat deze door de
vlaggenschilder Willem Wolff, de opvolger van F.H. Pijnappels,
vervaardigd is. Op de tonnen staat een aantal niet opgeloste
afkortingen De vlag is links afgezet door een zogenaamde
'geprinste' (rood-wit-blauwe) rand en heeft lintjes om
vastgeknoopt te worden aan een vlaggenstok.
Dit zijn twee voorbeelden van negentiende-eeuwse vlaggen.
Relatiegeschenken. En als u er nog een heeft liggen onder de
lakens in de linnenkast, wij houden ons aanbevolen.
f De tentoonstelling vond plaats tussen 10 april en 31 oktober 2010. Bij de
tentoonstelling verscheen de catalogus. Feestvlaggen die nog bij het
museum te verkrijgen is.
2 Zie S. de Meer, Zen negentiende-eeuws vlaggenschildersbedrijfin
Rotterdam: de firma Pijnappels'in Rotterdams jaarboekje, 2009, p. 202-226.
