Kruis/dijk en schans Kruisdijkschans
jfc
6
Recentelijk werden door 't Duumpje
en de Stichting Landschapsbeheer
werkzaamheden uitgevoerd om het ter
rein rondom de Kruisdijkschans aan
trekkelijker te maken voor b.v. kikkers.
Naar aanleiding daarvan vond de
redactie de conservator van het Aar-
denburgs Museum, drs. A.C.J. Wille-
boordse, bereid iets over ontstaan en
functie van de Kruisdijkschans.
Schans.
Wat is een schans? Een schans wordt
door de Stichting Menno van Coe-
hoorn, die zich bezighoudt met het on
derzoek en de instandhouding van
Nederlandse verdedigingswerken, om
schreven als "een zelfstandig aarden
verdedigingswerk van uiteenlopende
vorm". Een schans had dus een mili
taire functie, was relatief klein van
omvang en werd aangelegd voor tijde
lijk of permanent gebruik. Tijdelijk,
bijvoorbeeld in geval van een beleg
rond een stad of ter beveiliging van
een legerplaats. Permanent, als onder
deel van een verdedigingslinie. De
schansen die bewaard zijn gebleven
behoren uiteraard tot de laatste catego
rie. Verdedigingslinies werden vooral
aangelegd nabij militair-strategisch
belangrijke en kwetsbare locaties.
Voorbeelden van dergelijke locaties
waren steden, waterwegen en grenzen.
In West Zeeuws-Vlaanderen was voor
al de grens een dergelijke locatie. Die
grens ontstond in de eerste helft van
de 17e eeuw, de tijd van de Tachtig
jarige oorlog. Het had toen nog het
karakter van een frontlinie. Pas met
het verdrag van Munster in 1648 en
het Tractaat van grensscheiding in
1664 kwam er een door de Europese
mogendheden gegarandeerde staats
grens en eindigde een lange periode
van politiek-militaire onzekerheid. Het
spreekt voor zich dat gedurende deze
instabiele periode middelen gezocht
werden om de grens zo veel mogelijk
zeker te stellen. Militaire versterkin
gen waren een dergelijk middel. Om
begrijpelijke redenen, de vijand kwam
immers uit het zuiden, werden zij aan
gelegd parallel aan de grens.
Versterkingen kwamen, al naar gelang
de terreinomstandigheden, voor in di
verse vormen. Steden, zoals Sluis,
Oostburg, Aardenburg en IJzendijke,
werden voorzien van aarden wallen,
grachten en bolwerken. Deze versterk
te plaatsen werden vestingen ge
noemd. Tussen de vestingen lagen
schansen voor detectie van de vijand
en vertragende gevechten. En tussen
de vestingen lagen op minder belang
rijke verdedigingsplaatsen weer aller
lei redoutes, redans, e.d. die dienden
als verkenningspunten. geweeropstel
lingen of luisterposten. Daarnaast wer
den ook verschillende waterlopen mi
litair benut bij wijze van waterlinie.
Een voorbeeld hiervan is de Stiers-
kreek/Praatvliet-Ee. Op deze wijze
werd de grens beveiligd door een dich
te keten van verdedigingswerken en -
werkjes, bedoeld om een binnenval
lende vijand de doorgang te beletten.
Van deze keten maakte de Kruisdijk
schans dus onderdeel uit.
Kruisdijk
De Kruis(dijk)schans is genoemd naar
de Kruisdijk. De aanleg van deze dijk
houdt nauw verband met inundaties
tijdens de Tachtigjarige Oorlog. De
Oranjegezinde besturen van Sluis en
Brugge voelden zich in de jaren 80
van de 16e eeuw bedreigd door de
Spaanse landvoogd Panna en zetten
het gebied tussen Sluis en Aardenburg
onder water. Hierbij ontstonden onder
andere het Lapscheurse Gat en het Co-
xyse Gat. Tegen het einde van de
eeuw werden kleinschalige pogingen
ondernomen om de invloed van het
water (ook letterlijk) te bedwingen. In
1604, tijdens het beleg van Prins
Maurits van Sluis, volgden echter
nieuwe inundaties. In 1611, twee jaar
na het sluiten van een tijdelijke, 12
jarige, wapenstilstand, werd met de
aanleg van de St. Pietersdijk een begin
met de herbedijking gemaakt. Maar als
gevolg van de oorlogstoestand waren
er onvoldoende fondsen en omdat de
streek nagenoeg ontvolkt was, bleef
het hier voorlopig bij. Pas in 1650
werden de grote polders Bewester Ee-
de Benoorden en Bezuiden de St. Pie
tersdijk ingericht. Daarvoor werden
wel kleinere dijkjes aangelegd met
wegen. Een daarvan, althans het begin,
werd loodrecht op de St. Pietersdijk
gezet en kreeg daarom de weinig ori
ginele naam Kruisdijk. Het verbond de
nieuwe schans die werd aangelegd met
de reeds sinds 1604 bestaande Krabbe -
schans.
Kruisdijkschans
In directe samenhang met de dijk werd
in hetzelfde jaar dus een schans ge
bouwd, waarvan de naam evenmin uit
blinkt door veel creativiteit. Aanleg
van dijk en schans had te maken met
nieuwe oorlogshandelingen in 1640.
In een poging de grens naar het zuiden
te verleggen werden Staatse veldtoch-
I-
t
Tekening van fort en omwalling aan de Kruisdijk bij Sluis 1692).