MUZIEKBEURS
16 November
Hm
h
rn
LOSSE "TOETSEN"
ONDERHOUD
10
11
EBBEN
VERWERKING
HOE ZWARTER HET HOUT,
HOE BETER HET IS
PALISSANDER
FABRICAGE
FRETS
Zoals beloofd komen we nog
even terug met nadere en ge
wijzigde informatie over de
Muziekbeurs in de Sporthal
van de Zeevaartschool aan de
Van Hoogendorpweg te VI is-
singen op zaterdag 16 novem
ber aanstaande.
FABELS
MOTOROLIE
In het vorige nummer van Gimmick had ik een
vraaggesprek met gitaarbouwer Dirk Janssen.
Deze keer een artikel over de toets van de gitaar.
Mijn opzet is elke zes weken een bijdrage te leve
ren die handelt over "een" aspect van de gitaar,
of ander snareninstrument. Of over muziek in
het algemeen. Waarom dit keer de TOETS? Daar
heb ik niet direkt een verklaring voor. De enige
reden die ik ervoor bedenken kan is dat ik de
laatste tijd nogal vaak met vragen werd beladen
omtrent de toets. Men hecht er (terecht) blijkbaar
veel waarde aan. De toets is die reep hout die op
de hals is gelijmd. We beginnen met de houtsoorten.
Ir
hl
I*’
i
1
10
DE TOETS
Door Henny van Ochten
I
i
9
Sinds jaar en dag wordt ebbenhout
gebruikt voor het vervaardigen van
toetsen. Niet alleen voor gitaartoet-
sen maar ook voor banjo's, mando
lines en violen.
Ebben is een van de hardste hout
soorten en daardoor ook erg slijtvast.
De struktuur is erg fijn. Inlegwerk
verloopt bij ebben probleemloos.
Over het algemeen is ebben zwart;
ook bruin en grijsvariaties komen
voor. Licht getint ebben wordt soms
zwart geverfd. Bij intensief of lang
durig gebruik gaat het zwarte laagje
eraf tenzij het gestoomd is, dat is
erg duurzaam. Als je toets enigszins
glanst heb je vrijwel zeker met ebben
te maken. Een zwarte toets die wat
mat oogt is van pere- of walnoten-
hout (voor echt goedkope gitaartjes
moet de Spaanse sinaasappelboom
het ontgelden).
Machinaal is palissander goed te ver
werken; met de hand kan het moei
lijkheden opleveren, ook vanwege de
olie die zich nog in het hout bevindt.
Het inleggen van bijvoorbeeld parel
moer gaat bij palissander dan ook
niet zo gemakkelijk als bij ebben.
Tevens is het kontrast minder als bij
het donkerdere ebben.
van een toets in een fabriek. Gitaar-
bouwers met een wat grotere afzet
werken misschien aan meerdere toet
sen tegelijk; andere werken slechts aan
één instrument.
In een fabriek komt een toets in grote
lijnen als volgt tot stand.
Nadat het hout zorgvuldig is gedroogd
en (grotendeels) op maat is gezaagd,
begint men met het aanbrengen van
de welving. (Toetsen van elektrische-
en akoestische gitaren zijn enigszins
bol teneinde bepaalde grepen te ver
gemakkelijken). Voordat het fretwerk
begint worden aan beide zijkanten
twee reepjes hout weggefreesd. Op
die plaats komen de zg. bindings;
witte strippen van plastic, been of
ivoor ter versiering. Ook in deze fase
geschiedt het inlegwerk van positie-
aanduidingen. Dat kan variëren van
een simpel plastic stipje tot een inge
wikkeld patroon van parelmoer.
De frets worden óf één voor één in de
toets gehamerd of, zoals bij Gibson,
met een machine alle tegelijk op hun
juiste plaats gedrukt.
De frets, die nu aan weerszijden nog
buiten de toets steken, worden afge
knipt op de vereiste lengte om vervol
gens schuin afgevijld en gepolijst te
worden.
De meeste fabrikanten gebruiken géén
lijm om de fret op zijn plaats te houden.
Een aantal weerhaakjes houden de fret
op z'n plek. Een enkele fabrikant, zoals
T. Pijper (echte naam), is een andere
mening toegedaan en lijmt de frets wel
in de toets.
Pijper heeft hiervoor twee redenen.
Ten eerste ontloop je een aantal deuk
jes die tijdens het inhameren kunnen
ontstaan. Ten tweede, vervolgt Pijper,
komen er bij de frets, die behoorlijk
vast in het hout zitten, kleine splinter
tjes hout mee als de gitaar 'herfret'
wordt. Los je de lijm op dan kun je
de fret er risicoloos uitnemen.
Na het fretten wordt de randversiering
aangelijmd. Tenslotte wordt de toets
aan de onderkant op de gewenste dikte
geschuurd (5 a 6 mm).
Een toets vereist betrekkelijk weinig
onderhoud. Ik geef de voorkeur aan
een schraapstaaltje om extreem vuile
toetsen schoon te maken. Voor de
randen vlak naast de fret gebruik ik
een oude tandenborstel. Collega-repa-
rateurs weet ik, verkiezen een niet te
sterk oplosmiddel. Het resterende vuil
verwijder je vervolgens met een goede
polish (Gibson of Fender; Martin vind
ik persoonlijk minder geschikt).
Brite Steel Wool (gaat niet in je vingers
zitten) en je speelt weer sneller dan je
schaduw!
Ebben treffen we vooral aan in
Ceylon, Madagaskar en in een groot
deel van Afrika. Hoe zwarter het
hout is, hoe beter. Ebben is zo zwart
vanwege het in de grond aanwezige
salpeter (in de natuur voorkomende
zouten).
Ebben vraagt om een zorgvuldige
behandeling; het droogproces dient
regelmatig gekontroleerd te worden.
De kopse kanten (de beide uiteinden
van het hout) gaan dan ook altijd in
de parafine om het scheuren tegen
te gaan.
Werken met ebben is niet voor ieder
een een pretje. Rode oogjes en niezen
bij het zagen, schuren en polijsten zijn
de klachten. Zelfs huiduitslag is moge
lijk. Een ebben splinter in je huid kan
je dagenlang last bezorgen!
Een nadeel van ebbenhout is, dat het
wat eerder de neiging tot "werken"
heeft dan palissander. Je ziet dan ook
eerder een scheur in een ebben toets
dan in een van palissander gemaakte
toets. Waarmee we meteen belanden
bij een volgende houtsoort waar toet
sen van gefabriceerd worden;
Veel gitarisen geven de voorkeur, wat
het uiterlijk van het hout betreft, aan
palissander. Het is echter een wat min
der harde houtsoort dan ebben. Het
slijt wat sneller onder de druk van de
snaar als daar een vinger op staat.
Palissander groeit o.a. in Brazilië, Ma
dagascar, India, Ceylon en op Java. Er
zijn veel kleurvariaties; bruin-zwart,
geel-groen en zelfs paarsachtig. Het
spinthout kan soms weer geheel wit
zijn. De oudste bomen, die overigens
vaak hol zijn van binnen, leveren het
mooiste hout.
Het handmatig vervaardigen van toet
sen gaat anders in zijn werk bij een
individuele bouwer dan het maken
De plaats voor de frets wordt bepaald
middels een wiskundige formule. Deze
is als volgt: de lengte van topzadel tot
kam - het zg. sprekende gedeelte -
wordt gedeeld door het getal 17.817.
Wat je overhoudt is de afstand van top
zadel tot de eerste fret. Deze afstand
(van topzadel naar eerste fret dus) trek
je af van de snaarlengte en deel je ver
volgens weer door 17.817. De uitkomst
is de afstand van de eerste naar de tweede
fret. Er zijn linialen in de handel waarop
je de onderlinge afstanden van de frets
voor verschillende snaarlengtes kunt af
lezen. Fabrikanten maken veelal gebruik
van computers en werken op een aantal
decimalen nauwkeurig.
Meestal worden de frets met een veel-
bladige cirkelzaag in de toets gezaagd.
De toegangsprijs is hetzelfde geble
ven: voor een piek een dag muziek,
en zelfs een uur langer dan eerder
gemeld nl. van 11.00 tot 17.00 uur!
GEEN peuter- en kleuteropvang
mogelijk! Jammer, maar waar!
Wanneer deze mogelijkheid namelijk
wordt gezien als een makkelijke dump-
plaats voor peuters en kleuters, zodat
pa en ma "lekker even de stad in kun
nen gaan", is het een goed recht van
de organisatie dat zij daar de verant
woording niet voor neemt. En terecht.
Wanneer de ouders op de beurs aan
wezig zijn ligt alles een stuk simpeler
Hoe het fabeltje de gitaarwereld is inge
slopen als zou je een toets maandelijks
met een vette olie zoals lijnzaadolie
moeten behandelen is mij een raadsel.
Niet zelden worden gitaren bij mij bin
nengebracht met loszittende frets.
Een en ander kan ontstaan door een
overmatig gebruik van olie. De toets
kan niet alle olie absorberen en zoekt
een weg, meestal ergens onder de fret.
Daar bevinden zich open poriën in het
hout. Het resultaat is dat de olie het zo
harde ebben of palissander zacht maakt
waardoor de fret losraakt.
Als we ons afvragen in hoeverre
ebben en palissander het geluid
beïnvloeden, kunnen we stellen
dat een geoefend oor kan waar
nemen dat ebben wat direkter
aanspreekt en wat killer klinkt.
Palissander is misschien iets
"warmer".
In het verleden werd gebruik ge
maakt van een wat minder beken
de houtsoort voor toetsen en wel
wengé (een donkere houtsoort uit
de Kongo). Vanwege z'n grilligheid
(open poriën) wordt het niet of
nauwelijks meer gebruikt.
Fender elektrische gitaren hebben
niet altijd een toets op de hals ge
lijmd. De frets zijn direkt in het
esdoornhout aangebracht. De gehele
hals is dan gelakt. Deze halzen noemt
men wel all maple necks.
Ebben wordt niet alleen voor toet
sen gebruikt maar ook voor bijvoor
beeld fluiten en pianotoetsen.
Andere toepassingen van palissander
zijn o.a. trommelstokken en klank-
staven voor xylofoon.
Onlangs vroeg een klant mij haar gitaar
van nieuwe snaren te voorzien.
Al meteen toen ik de koffer opende
merkte ik dat er een "luchtje" aan
kleefde. Bij navraag bleek een overaktie-
ve echtgenoot/huisgenoot de gitaartoets
met motorolie te hebben "behandeld"...
Slechts af en toe een paar druppeltjes
citroenolie of speciale toetsenolie (is al
verdund) is voldoende. Tenslotte kun
je de frets nog bewerken met een zeer
fijn schuurpapier of liever nog schuur-
linnen. Na het schuren nog polijsten
met de dunste soort staalwol of Scotch
voor de vrijwilligsters die zich met de
opvang zouden belasten.
Verder is ons het verzoek gedaan om
te vermelden dat de mensen die iets
willen verkopen die dag, vooraf even
kontakt willen opnemen met Henny
van Ochten, tel: 01184 - 70935.
Tot nu toe ziet het aantal bedrijven
die met een informatiestand en appa
ratuur tekst en uitleg geven, er als
volgt uit:
een gitaarbouwer
Flitecar (P.A., Flitecases enz.)
Ron Konings (Studiotechniek enz.)
Van Benthem en Jutting (verkoop
van bladmuziek)
Discotheek (uitleen LP's enz.)
Rob Sombroek (piano's, -stemmen)
Popart (poppenspel voor kinderen
en volwassenen)
Ruud Krebaum (op muziek gerichte
kleding en verkoop van instruktie-
tapes voor gitaar, blues, rock, bas,
slide, jazz en klassiek)
Muziekhandel Polyfoon (synthesizers
met bijbehorende cassettes en metho
des en edukatieve muziekinstrumentjes
voor kinderen)
Een dans en/of balletschool
Den Dekker Slagwerk (stokken, vellen,
accessoires, komplete drumstel
len enz.)
RADIO WALCHEREN (zieken
omroep die ter plekke een uitzen
ding verzorgen)
GIMMICK (met foto's van bands
en solisten die al dan niet in vorige
uitgaven hebben gestaan, met na
tuurlijk de nadruk op het Zeeuwse
gebeuren).
Verder wordt er die dag twee keer een
optreden verzorgd door de "Slagwerk-
groep" uit Kapelle onder leiding van
Ad den Dekker.
Voor meer informatie kun je even bel
len naar Henny van Ochten.
