Inleiding
Als molenenthousiasteling met heemkundige belangstelling binnenlopen in het Gemeente
archief in Goes kan uiteindelijk tot een verhaal als het hierna volgende leiden.
Toen we vroegen naar gegevens over verdwenen Goese molens kregen we aanvankelijk een
map overhandigd, waarin onder meer de tekst van een artikel uit de Provinciale Zeeuw-
sche Courant uit 1939.
Dit artikel over een vroegere getijdemolen interesseerde ons zó dat we er gaandeweg meer
over zijn gaan opzoeken en nalezen. Dergelijke molens kwamen vroeger op meerdere
plaatsen in ons land voor, voornamelijk in het zuidwesten. Voor de aandrijving werd bij
dit type watermolen indirect gebruik gemaakt van de stroming van eb en vloed. Een aan
tal bijzonderheden uit de geschiedenis van de voormalige Goese getijdemolen hebben we
hier vast willen leggen. Met name de vraag naar de ouderdom en het in onbruik raken,
heeft ons bezig gehouden.
Helaas hebben we niet alle vragen die op ons afkwamen kunnen beantwoorden. Verder
onderzoek zal waarschijnlijk meer aan het licht brengen.
I Terreinverkenning
1-1 Eerste aanwijzingen
In het 'Historisch Jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland no. 5, 1979' heeft L.J. Abel-
mann een toelichting verzorgd bij een plattegrond van Goes van Zacharias Roman uit om
streeks 1650 (1). Over de door de kaartmaker gebruikte aanduiding 't molenwater' lezen
we daarin: 'Dit is de achterhaven die als reservoir diende voor het water van de molen.
In dit gebied moet het oudste Goes hebben gelegen. Tijdens de grote stormvloed van 1134
werd dit dorp met kerk en al weggespoeld. De achterhaven is mogelijk nog een restant
van de oudste Goese haven' (2). Er zal hier dus van een door de natuur gevormde kom
sprake zijn geweest waarin zelfs schepen konden afmeren.
R.A.S. Piccardt maakt nog melding van 'eene kreek of geul, door de natuur zelve ge
vormd, maar die eene veilige legplaats voor schepen daarstelde', waardoor Goes met 'de
Zeeuwsche stroomen' verbonden zou zijn geweest en die gemeenschap had met 'de
Zwake, aan de andere zijde van de stad' (3).
Hoe de waterloop vroeger precies geweest is, hebben we niet met zekerheid vast kunnen
stellen en in het kader van ons onderwerp doet dat er ook minder toe.
Een aanvankelijke schets voor een kaart van Goes van Jacob van Deventer uit omstreeks
1550 (de oudst bekende) (4) vermeld het woord 'mola' op de plaats waar de getijdemolen
zijn werk moet hebben gedaan. Een bewaard gebleven ontwerp voor een fortificatie van
Goes uit 1585 (5) toont op die plaats een symbooltje van een gebouw met een rad aan de
buitenzijde.
'De plaats waar de getijdemolen zijn werk moet hebben gedaan', schreven we hiervoor en
daarmee bedoelen we de plaats waar de achterhaven het dichtst bij de tegenwoordig nog
aanwezige Kaai moet hebben gelegen. Of er daar oorspronkelijk een open natüürlijke ver
binding of een door mensentoedoen gemaakte verbinding tussen die twee is geweest, is
niet geheel duidelijk. En ook niet of er meteen bij de ingebruikneming van de achterhaven
als spuibassin al sprake geweest is van de inrichting van een molen. Waarschijnlijk niet.
1-2 Functie van een spuikom
molens, voortbewogen door vloedwater, ingelaten in een reservoir en uitgelaten bij
eb, om dan zowel de molen te drijven alsook de haven schoon te schuren'. Zo luidt een
omschrijving die S.J. Fockema Andreae geeft voor getijdemolens (6).
18
