O.W. HOOGERHUIS en L.F.S. JANSEN
2 Alfabetiseringsgraad
2.1 Bronnenmateriaal en werkwijze
Onder analfabetisme kan letterlijk worden verstaan het niet kunnen gebruiken van het alfabet. Het
noch kunnen lezen noch schrijven impliceert ongeletterdheid. De relatie met het lager onderwijs,
het instituut waar de eerste beginselen van het lezen en schrijven van het alfabet worden aan
geleerd, ligt voor de hand.
In ons onderzoek naar de ontwikkeling van het analfabetisme worden de huwelijksakten als basis
bron gebruikt. Het al dan niet kunnen ondertekenen van de huwelijksakte door de huwelijkspartners
en de wederzijdse ouders fungeert als centrale indicator voor meting van het analfabetisme.
Over de vraag in hoeverre het criterium „handtekeningzetters" bruikbaar is voor het beoordelen
van de alfabetiseringsgraad van een samenleving is reeds veel geschreven (6). Zonder twijfel waren
er velen die de schrijfkunst niet machtig waren, maar daarentegen wel enige leesvaardigheid beza
ten. Het omgekeerde is ook mogelijk, hoewel minder waarschijnlijk. Al deze mensen kunnen wor
den getypeerd als zgn. ,,half-analfabeten" (7). Uiteraard kan betwist worden of iemand die met
bevende hand of met onsamenhangende letters zijn of haar naam schrijft wel onder de alfabeten
gerangschikt kan worden (8). Uit verificatiepogingen is echter gebleken dat het plaatsen van een
handtekening gemiddeld genomen betrouwbaar en representatief geacht kan worden voor meting
van het analfabetisme (9).
Het gebruik van de huwelijksakten voor onderzoek van het analfabetisme heeft voordelen die
andere soortgelijke - eveneens door betrokkenen ondertekende - documenten niet bezitten. Zo is
de betrekkelijk volledige bewaring van de huwelijksakten in de archiefbewaarplaatsen primair een
belangrijke voorwaarde voor lange termijnonderzoek. Daarnaast - wellicht nog belangrijker -
maakt de voorgeschreven gestandaardiseerde vorm van de huwelijksakten op verantwoorde wijze
vergelijking met andere onderzoeksresultaten mogelijk.
Alle in Goes gesloten huwelijken vanaf 1811 tot 1900 zijn in het onderzoek betrokken. De compu
terverwerking van de huwelijksakten stelde ons in staat de geletterdheid van de gehuwden vanuit
een aantal gezichtspunten op betrekkelijk grote schaal te observeren. Niet alleen konden d.m.v.
geautomatiseerde verwerking gegevens worden verzameld over de huwelijkspartners, maar ook
over de respectievelijke ouders. Alleen de „eerste huwelijken" maken deel uit van het onderzoek.
Vanwege het gevaar van dubbele registratie zijn huwelijken waarbij weduwen, weduwenaars en
gescheiden personen waren betrokken buiten beschouwing gelaten. Wel moet rekening worden
gehouden met een bepaalde mate van onderregistratie i.v.m. „eerste huwelijken" die buiten Goes
zijn gesloten. Ons werkbestand bestond na selectie uit 3749 huwelijksakten.
De mate van betrouwbaarheid van het bronnenmateriaal was gelet op het seriële karakter van de
gebruikte archivalia een belangrijk aspect. De bewaard gebleven volkstellingen en bevolkings
registers zijn in dit verband gebruikt als toetsingsbronnen. Vastgesteld kan worden dat de akten
in het algemeen op correcte wijze zijn ingevuld.
In concreto zijn voor de beide huwelijkspartners in het onderzoek de navolgende gegevens ver
werkt: leeftijd, geboortejaar, geboorteplaats, beroep en de eventuele ondertekening van de akte.
Eveneens noteerden wij van de wederzijdse ouders het al of niet aanwezig zijn, het beroep en de
alfabetiseringsgraad. Het analfabetisme in Goes is voor mannen en vrouwen vanuit de volgende
vijf invalshoeken bekeken
a. verschil analfabetisme man/vrouw
b. generatieverschillen
c. analfabetisme per schoolperiode;
d. analfabetisme en sociale klasse;
e. analfabetisme t.o.v. de geografische herkomst.
6