O.W. HOOGERHUIS en L.F.S. JANSEN 2 Alfabetiseringsgraad 2.1 Bronnenmateriaal en werkwijze Onder analfabetisme kan letterlijk worden verstaan het niet kunnen gebruiken van het alfabet. Het noch kunnen lezen noch schrijven impliceert ongeletterdheid. De relatie met het lager onderwijs, het instituut waar de eerste beginselen van het lezen en schrijven van het alfabet worden aan geleerd, ligt voor de hand. In ons onderzoek naar de ontwikkeling van het analfabetisme worden de huwelijksakten als basis bron gebruikt. Het al dan niet kunnen ondertekenen van de huwelijksakte door de huwelijkspartners en de wederzijdse ouders fungeert als centrale indicator voor meting van het analfabetisme. Over de vraag in hoeverre het criterium „handtekeningzetters" bruikbaar is voor het beoordelen van de alfabetiseringsgraad van een samenleving is reeds veel geschreven (6). Zonder twijfel waren er velen die de schrijfkunst niet machtig waren, maar daarentegen wel enige leesvaardigheid beza ten. Het omgekeerde is ook mogelijk, hoewel minder waarschijnlijk. Al deze mensen kunnen wor den getypeerd als zgn. ,,half-analfabeten" (7). Uiteraard kan betwist worden of iemand die met bevende hand of met onsamenhangende letters zijn of haar naam schrijft wel onder de alfabeten gerangschikt kan worden (8). Uit verificatiepogingen is echter gebleken dat het plaatsen van een handtekening gemiddeld genomen betrouwbaar en representatief geacht kan worden voor meting van het analfabetisme (9). Het gebruik van de huwelijksakten voor onderzoek van het analfabetisme heeft voordelen die andere soortgelijke - eveneens door betrokkenen ondertekende - documenten niet bezitten. Zo is de betrekkelijk volledige bewaring van de huwelijksakten in de archiefbewaarplaatsen primair een belangrijke voorwaarde voor lange termijnonderzoek. Daarnaast - wellicht nog belangrijker - maakt de voorgeschreven gestandaardiseerde vorm van de huwelijksakten op verantwoorde wijze vergelijking met andere onderzoeksresultaten mogelijk. Alle in Goes gesloten huwelijken vanaf 1811 tot 1900 zijn in het onderzoek betrokken. De compu terverwerking van de huwelijksakten stelde ons in staat de geletterdheid van de gehuwden vanuit een aantal gezichtspunten op betrekkelijk grote schaal te observeren. Niet alleen konden d.m.v. geautomatiseerde verwerking gegevens worden verzameld over de huwelijkspartners, maar ook over de respectievelijke ouders. Alleen de „eerste huwelijken" maken deel uit van het onderzoek. Vanwege het gevaar van dubbele registratie zijn huwelijken waarbij weduwen, weduwenaars en gescheiden personen waren betrokken buiten beschouwing gelaten. Wel moet rekening worden gehouden met een bepaalde mate van onderregistratie i.v.m. „eerste huwelijken" die buiten Goes zijn gesloten. Ons werkbestand bestond na selectie uit 3749 huwelijksakten. De mate van betrouwbaarheid van het bronnenmateriaal was gelet op het seriële karakter van de gebruikte archivalia een belangrijk aspect. De bewaard gebleven volkstellingen en bevolkings registers zijn in dit verband gebruikt als toetsingsbronnen. Vastgesteld kan worden dat de akten in het algemeen op correcte wijze zijn ingevuld. In concreto zijn voor de beide huwelijkspartners in het onderzoek de navolgende gegevens ver werkt: leeftijd, geboortejaar, geboorteplaats, beroep en de eventuele ondertekening van de akte. Eveneens noteerden wij van de wederzijdse ouders het al of niet aanwezig zijn, het beroep en de alfabetiseringsgraad. Het analfabetisme in Goes is voor mannen en vrouwen vanuit de volgende vijf invalshoeken bekeken a. verschil analfabetisme man/vrouw b. generatieverschillen c. analfabetisme per schoolperiode; d. analfabetisme en sociale klasse; e. analfabetisme t.o.v. de geografische herkomst. 6

Tijdschriftenbank Zeeland

Historisch Jaarboek Zuid- en Noord-Beveland | 1987 | | pagina 8