te voorzien. In garnizoensplaatsen als Sas van Gent en Retranehement werden nieuwe kerken
gebouwd, voornamelijk ten behoeve van daar gelegerde militairen.
Het spreekt vanzelf dat men bij de herbouw of herstelling van de oude kerken, naarmate meer oude
bouwdelen werden gebruikt, men ook meer gebonden was aan de oude vormen van het gebouw.
Bij het bouwen van een geheel nieuwe kerk bestond die binding met het verleden uiteraard niet
en kon het ontwerp volledig worden afgestemd op de eisen die door het gebruik en de heersende
opvattingen werden bepaald. De bouwwijze van na-Reformatorische protestantse kerken wijkt dan
ook vaak af van die der oude katholieke kerken, wat zijn oorzaak vindt in de verschillende viering
van de liturgie. Soms werd centraalbouw toegepast in de vorm van een achthoekige plattegrond
dan wel als kruiskerk, of een combinatie van beide vormen. (8) Meestal waren dat de grotere
kerken in de steden, bijvoorbeeld de reeds genoemde Oostkerk te Middelburg, gebouwd van 1647
tot 1667. Maar ook in kleinere plaatsen in Zeeland verrezen soms rijk uitgevoerde kerken, zoals
de kruiskerk met toren in Burgh. gebouwd van 1671 tot 1674, en de in 1896 verbrande kruiskerk
te Sas van Gent. die in de jaren 1648-1658 was gebouwd. De meeste kerken die in de zeventiende
eeuw in Zeeland verrezen waren echter eenvoudige zaalkerken. Slechts één daarvan had een stenen
toren, de anderen een houten torentje op het dak. ook wel dakruiter genoemd. De rechthoekige
zaalkerken met een dakruiter midden op het dak. zijn vooral in Zeeland veel gebouwd. (9) Ook
de kerk van 's-Heerenhoek hoort tot dit type. Bijlage 2 geeft een (voorlopig) totaaloverzicht van
de nieuwbouw van protestantse kerken in Zeeland in de zeventiende eeuw. Op afbeelding 11 is de
geografische verspreiding daarvan weergegeven. In deze inventarisatie zijn alleen begrepen de
kerken waarvan de eigenlijke kerkruimte volledig nieuw is gebouwd. In enkele gevallen (Sint-Anna
ter Muiden en Kortgene) werd de nieuwe kerk tegen een oude toren gebouwd. Deze kerken zijn
dus wèl in de lijst vermeld, terwijl de kerken die met gebruikmaking van oude muren zijn
herbouwd, zijn weggelaten. Ook zijn weggelaten de kerken die ontstonden door verbouwing van
reeds bestaande gebouwen, zoals bijvoorbeeld de Doopsgezinde kerk in Goes, die in 1660 tot stand
kwam door verbouwing van een woonhuis.
Gedetailleerde informatie over na-Reformatorische protestantse kerkenbouw in Zeeland is in de
literatuur slechts spaarzaam te vinden. Een specifiek overzichtswerk op dit gebied ontbreekt,
terwijl door Ozinga in zijn heel Nederland omvattende werk ,,een keuze (is) gedaan, die in hoofd
zaak beperkt is tot die kerkgebouwen, welke uit een architectonisch of althans architectuur
historisch oogpunt van beteekenis zijn." (10) Door die beperking worden van de 34 Zeeuwse
kerken van onze lijst er maar 13 in dat werk genoemd en dan vaak ook nog slechts zijdelings. De
enkele werken die over Zeeuwse kerken zijn verschenen leggen de nadruk op de kerken uit de
middeleeuwen, waarbij bovendien de informatie vaak summier en soms zelfs fout is. In zijn boek
over de Zeeuwse kerken en torens schrijft Janse bijvoorbeeld dat ,,in Zeeland slechts enkele kerken
geheel nieuw gebouwd (werden) voor de Hervormde eredienst." (11) Bijlage 2 laat zien dat dit
in elk geval voor de zeventiende eeuw niet opgaat. Het deel over Zeeland in de bekende serie ,,De
oude Nederlandse kerken" (12) geeft korte beschrijvingen van veel nog bestaande kerkgebouwen,
maar gaat (uiteraard) niet in op de kerken die verdwenen zijn. In beide vorengenoemde werken
komt de kerk van 's-Heerenhoek niet eens voor. Dat is wel het geval met het recente Kunstreisboek
voor Zeeland, waar overigens foutief is vermeld dat de dakruiter in 1833 aan de kerk is „toe
gevoegd". (13) De opsomming van de nog bestaande kerken is vrijwel volledig, maar de opzet
van het boek brengt met zich mee dat ook hier de informatie per object noodgedwongen zeer kort
is. In dat werk is weer, in navolging van talloze anderen, de kerk van IJzendijke genoemd als de
eerste in Zeeland die voor de protestantse eredienst gebouwd is. (14) Dat klopt niet, want de kerken
van Colijnsplaat en Hoek werden eerder gebouwd. Belangrijk voor de kennis van de Zeeuwse
kerken zijn voorts de Bulletins van de Stichting Oude Zeeuwse Kerken. Naast de algemene
artikelen gaan de daarin verschenen kerkbeschrijvingen voor het overgrote deel over middel-
42
