De Friese handelsterpen
Nu het oude Zierikzee na het intekenen van hoogtecijfers en -lijnen ontmaskerd is als een op
terpen gebouwde nederzetting, dringt de vergelijking met de handelsterpen uit het noorden
van ons land en ook het Duitse Oost-Friesland zich in sterke mate op. Behalve de bekende
ronde terpen met een ring van boerderijen rond de kerk en het kerkhof kent men daar ook
meer ovale of langwerpige hoogten langs kreken die in verbinding stonden met het open
zeewater, b.v. Dokkum, Leeuwarden, Bolsward, Embden. De Duitsers noemen dit type
terpen de „Langwarfen". Deze waren speciaal opgeworpen om ambachts-, zee- en
handelslieden huisvesting te geven. In de breedte had men minder ruimte nodig dan voor
landbouwbedrijven vereist was, terwijl de langgerekte vorm aan veel mensen en bedrijven
de gelegenheid bood dicht aan het water te wonen. Dit type terp wordt „handelsterp"
genoemd. De kerk stond vaak op een aparte terp, die dan door een verhoogde weg in
verbinding stond met de handelsterp(en). In Duitsland heeft men in dit type terp veel
archeologisch onderzoek gedaan, waarbij o.a. woningen uit die tijd gereconstrueerd konden
worden29. 30>31
Reconstructietekening van huizen op de handelsterp Emden Oost Friesland
Een grote gelijkenis blijkt tussen Zierikzee uit de 11e en 12e eeuw en de Friese
handelsstadjes in Noord-Nederland en Duitsland. We willen dit nader toelichten door de
plaatsen Holwerd en Leeuwarden nader in beschouwing te nemen en deze te vergelijken
met Zierikzee.
Holwerd is ontstaan op twee terpen, beide rond van vorm. Op de grootste kwam een
nederzetting van enigszins stedelijk karakter: straatjes en dwarsstraatjes volgebouwd met
kleine huizen. Meer zeewaarts bevindt zich de terp waarop de kerk en het kerkhof zijn
gelegen. De beide terpen zijn verbonden door een verhoogde weg, een dijkweg. Door
uitbreiding van de bewoning langs deze weg kreeg Holwerd zijn huidige langgerekte
gedaante. Zuidoostelijk van het dorp ligt nog een terpje, waarop de omgrachte Bongastate.
De zeedijk sluit op de dorpsterp aan. Bij deze eerste bedijking van Friesland kwam de
kerkterp buiten de zeedijk te liggen. Later werd meer zeewaarts een nieuwe dijk aangelegd.
Holwerd heeft zich niet tot een stad ontwikkeld. Het karakter van een Middeleeuwse
handelsnederzetting is daardoor nog duidelijk zichtbaar in de plattegrond.
Leeuwarden is ontstaan uit de samenvoeging van vier terpen: Oldehove, twee terpen
Nijenhove, en de terp Hoek32). De terp Oldehove is de oudste. Vier meter onder het
terpoppervlak heeft men een kleine huisterp uit de le tot 2e eeuw na Chr. gevonden, die aan
de oever van de vroegere Middelzee lag. De twee terpen Nijenhove lagen aan weerszijden
van een oude loop van de (Dokkumer) Ee, die hier uitkwam in de Middelzee. De huidige
straat Eewal was een langgerekte hoogte langs deze Ee. De noordelijke terp van Nijenhove
33
