nivellering op en het aantal bedreigde landschappen en soorten, die het isolement
verbroken zien dat hun levensvoorwaarde was, verdwijnen.
Het enige wat hiertegen helpt is het vaststellen van nieuwe grenzen. In veel gevallen
gaat het hier letterlijk om harde grenzen: terreinen veiligstellen en van prikkeldraad
voorzien. Maar het gaat ook om grenzen aan het menselijk gedrag: het afspreken van
spelregels voor ontwikkeling, bescherming en toegankelijkheid. Hoe onplezierig deze
maatregelen vaak ook lijken, ze zijn noodzakelijk voor het voortbestaan van de
natuurlijke en landschappelijke rijkdommen. Op dit punt is er ook op Schouwen-
Duiveland het nodige bereikt: de aanwijzing van beschermde natuurmonumenten, de
aankoop van belangrijke natuurgebieden, de natuurontwikkeling in de Maire en de
Grevelingen, de verbeteringen in de waterhuishouding van de duinen.
Dit leidt allemaal wel tot ontmenging: de oorspronkelijke harmonie tussen natuur en
mens is verdwenen. Natuur en landschap zijn nu geheel ondergeschikt aan de
menselijke wil en die wordt nog zo vaak bepaald door de jacht naar bezit en macht.
De eilander, die deze 50 jaar heeft meegemaakt en begaan is met het lot van zijn eiland,
zal met weemoed terugdenken aan de harmonie en de rust van vroeger. Maar hij zal ook
dankbaar genieten van de kleine gebieden, die nog door grenzen beschermd worden
en eilandjes van rust gebleven zijn: de duinen, de inlagen, de eilanden in de
Grevelingen.
Het is moeilijk voor de mensen om zichzelf grenzen te stellen. Maar soms lukt het,
gelukkig. Ook op Schouwen-Duiveland.
Noten
1. Sinds kort heeft Parentucellia viscosa een Nederlandse naam: Kleverige Ogentroost.
Literatuur
Beijersbergen en A. van den Berg, De Grevelingen; de vogels van een afgedamde zeearm. Zeist, 1980.
R. J. Benthem, Naar een nieuw cultuurlandschap. Landbouwkundig Tijdschrift, 75,1963 (18), 950-963-
A. Coolen en P. H. Ritter jr., Zwerftochten door ons land. Noord-Brabant en Zeeland. Zaandam, 1938.
E. K. Duursma, H. Engel en Th. J. M. Martens (red), De Nederlandse Delta. Maastricht, 1982.
L. Eelkema, De herverkaveling op Schouwen-Duiveland. Land en water (1) 1957, 20-27.
De Grevelingen, een afgesneden zeearm. Sterna, 1975, extra nummer.
S. Herweyer, Het agrarisch herstel en de herverkaveling in het rampgebied. Tijdschrift Koninklijk Nederlands
Aardrijkskundig Genootschap. 72, 1955 (4), 297-306.
Historische Atlas van Zeeland. Landsmeer, 1989-
N. Lysen, 40 één jaar Westhoek werk. z.p., 1976.
C. M. Volker, et al, Schouwen-Duiveland. Verkenning van maatschappelijke achtergronden van
landschapsveranderingen. Wageningen (Dorschkamp rapport 187), 1979-
J. Vijverberg en de vogels van de zuidkust van Schouwen. Stema, 24, 1980 (1/2), 1-120.
Werkgroep Avifauna Natuur- en Vogelwacht Schouwen-Duiveland, De vogels van Schouwen-Duiveland.
Zierikzee, 1986.
M. H. Wilderom, Tussen Afsluitdammen en Deltadijken. II. Noord-Zeeland. Vlissingen, 1964.
110
