nog het dichtste bij. De basis (leeftijdscategorie 0-4 jaar) was in 8 gemeenten smaller
dan de opvolgende laag (5-8 jaar). De categorieën 15-19, 20-24 en 25-29 jaar bleken
vaak opvallend schaars bezet. In het bijzonder was dit het geval voor de gemeenten
in de duinstrook, vooral de gemeente Burgh. Op 'het Platte van Schouwen' liet
alleen de gemeente Duivendijke (Scharendijke en omgeving) een nog enigszins
driehoekige grafiek zien. Het relatief geringe aantal 15-29 jarigen wijst op vertrek
van het eiland van de plattelandsjeugd. Noch Zierikzee, noch het platteland bood
aan die jeugd veel perspectief. De mechanisatie in de akkerbouw verminderde
het aantal agrarische arbeidsplaatsen. Arbeidsplaatsen, bovendien, die niet erg in
trek waren door hun relatief lage beloning en het zware werk. De toegenomen
deelname aan het voortgezet onderwijs leidde ook tot het zoeken naar een loop
baan buiten Schouwen-Duiveland. Het willen volgen van een vervolgopleiding
was een andere factor, die de migratie naar elders bevorderde.
De te smalle basis van acht gemeenten, hield ook verband met de tendens in
gezinnen om het kindertal te beperken. In de duinstreek overheerste het twee- en
in mindere mate het drie-kindergezin. Het aantal gezinnen met één kind was niet
veel lager. De andere gemeenten toonden een soortgelijk of ongunstiger beeld.
Gezinnen met vier of meer kinderen waren overal sterk in de minderheid. Ooster-
land vertoonde zowel een statistische top bij het 'één-kind gezin', als een relatief
hoger aantal gezinnen met vier of meer kinderen.
In zeventig jaar tijd, van 1880 tot en met 1950, groeide de eilandbevolking met een
schamele 4,2 procent (tegen een toename van de provinciale bevolking met 44,0
en van de landelijke met 151,2 procent). Die geringe toename was dan nog vooral
te danken aan de bevolkingsgroei van Westelijk Schouwen, die over die zeventig
jaar 46,4 procent beliep (en die van Duiveland bij voorbeeld maar 17,3 procent).
Tijdens die hele zeventig jaar stagneerde de bevolking van de stad. Over de
periode 1900-1940 was de groei zelfs letterlijk nul procent of negatief. Pas na 1945
nam het stedelijk inwonertal toe en bereikte in 1950 het cijfer van 7.085 inwoners.
De kerkelijke situatie
Volgens de auteurs van het artikel in het Handboek Pastorale Sociologie, werden
de dorpen op Schouwen, inclusief die in het duingebied, in het verleden (midden
19de eeuw) alle gekenmerkt door het daar oppermachtig heersen van 'de geest
van het liberalisme'. In vrijwel al deze dorpen voltrok zich naderhand een tegen
gesteld proces: die van de overgang van vrijzinnigheid naar (midden)orthodoxie.
Aan dit proces lag onder meer de (plaatselijke) emancipatie van de arbeiders
bevolking in kerkelijk opzicht ten grondslag. Arbeiders kregen toegang tot de
beroepsprocedure voor opvulling van een vacante predikantsplaats, mede mogelijk
gemaakt door de kiescolleges, die sedert 1867 konden worden ingesteld. Hoe de
gang van zaken kon verlopen werd duidelijk zichtbaar in de gemeente Burgh.
Oorspronkelijk werd de scheiding vrijzinnig - orthodox er meer sociaal dan theo
logisch bepaald. Boeren en welgestelden waren vrijzinnig, arbeiders orthodox.
Nadat de arbeiders toegang hadden gekregen tot de kerkelijke colleges, werd
niet langer een vrijzinnige, maar een rechtzinnige predikant benoemd. De eerste
rechtzinnige voorganger nam met zijn volgelingen een vijandige houding aan
tegenover de vrijzinnigen. De vrijzinnige predikant, die vanuit Renesse catechisatie
kwam geven aan een deel van de Burghse jongeren, werd onderweg met ('ortho
doxe') stenen bekogeld. De vrijzinnigen hielden nog enige tijd bijeenkomsten,
die vanuit Renesse verzorgd werden, totdat hun geen vergaderlokaal meer ter
76
