VAN SCÖRESTEEN TOT TEGELPILASTER door dr. J.H. van den Berge Aanleiding tot het artikel In de open veranda van het pand Nieuwe Haven 69 te Zierikzee hangen aan de zijwanden twee gebeeldhouwde voluutstenen (afb.la+b). De zandstenen volu ten zijn net als de voorzijde van het pand keurig wit geschilderd en vallen daar om binnen het geheel van de gevel weinig op. Het zijn geen oorspronkelijke tot de voorgevel van het pand behorende bouwelementen. Het zijn fragmenten die onderdeel hebben uitgemaakt van de opbouw van een renaissance open haard en hebben in tegenstelling tot de rest van de gevel dus al een respectabele ouderdom. We herkennen in deze fragmenten de bovenstukken van zogenaam de scörestenen; langwerpige gebeeldhouwde figuren, oorspronkelijk de zijwan gen van een open haard uitmakend en bedoeld om de erboven gelegen boezem partij te schoren (afb. 2). Was aanvankelijk de scöresteen slechts een steunend onderdeel van de openhaardpartij, later werd de gehele schoorsteenpartij er naar vernoemd. Het pand op de Nieuwe Haven 69, waarin de gebeeldhouwde voluutstukken zich thans in de veranda bevinden, dateert uit het eind van de negentiende eeuw. De voluutfiguren zijn veel ouder en kunnen gedateerd worden op zijn vroegst in het laatste kwart van de zestiende en op zijn laatst in het eerste kwart van de zeventiende eeuw.1 Van scöresteen tot kariatide en atlant In de vijftiende eeuw bestonden de scörestenen van een open haard meestal uit gotisch geprofileerde rechthoekige zandsteenblokken met aan hun top een voluutachtige beëindiging (afb. 3). Dit alles ter ondersteuning van de nog verder naar voren komende openhaardboezem. Later werd dit naar voren uitstekende gotisch geprofileerde einde van de scöresteen met beeldhouwwerk versierd, bij voorbeeld met mannelijke en vrouwelijke 'kopjes' (afb. 2), maar ook ander uit de gotiek stammende vormentaal is hierbij mogelijk (afb 4). Uiteindelijk zal de gehele scöresteen van boven naar beneden met beeldhouwwerk worden voor zien en ontstaat zo de gebeeldhouwde kariatide of atlant2 als stut van de erbo ven gelegen grote open schouwboezem. Deze schoorsteenpilaar heeft weliswaar een duidelijk reliëf, maar de uitgehouwen figuren blijven verankerd in de achter wand (afb. 5a+b). Bij uitzondering ontstaan in de tweede helft van de zestiende eeuw bij sommige rijke uitvoeringen van de open schouw driekwart, bijna los staande, gebeeldhouwde menselijke figuren (afb. 6). Hiervan zijn in Nederland, vooral in overheidsgebouwen, nog wel enkele voorbeelden bewaard gebleven. In dit artikel zullen wij ons beperken tot het afbeelden van de open schouw in de trouwzaal van het stadhuis in Oudewater, omdat van dit gebouw de precieze bouwdatum bekend is en dit ook de aanmaak- en aanbrengdatum van de daar in aanwezige open haard zal zijn.3 Een dergelijke constructie heeft ook bestaan in een pand waarschijnlijk in Zierikzee, waarvan de bewaard gebleven Eva en Adam kariatide en atlant zich momenteel bevinden in het Stadhuismuseum Meelstraat 8. In de tegelkamer op de tweede verdieping van het museum heeft men naast tegeltableaus afkomstig uit boerderij De Hond te Dreischor (Lunsingh Scheurleer 1971) er een open haard mee gereconstrueerd (afb. 7). Opvallend 65

Tijdschriftenbank Zeeland

Kroniek van het Land van de Zeemeermin | 2006 | | pagina 67