werd toen synoniem geacht met het oude roomse gedachtegoed. Door de alom
voortschrijdende geest van de Reformatie beleefde men de renaissancestijl als de
vormgeving van de andere, lees nieuwe, geestesrichting. De clerus viel aan het
begin van de Tachtigjarige Oorlog weg als besteller van kunst. De adel, enke
le voorname burgers, maar vooral de opkomende volstrekt nieuwe klasse van
kooplieden zal voortaan bestellingen plaatsen. De plaatselijke beeldhouwer
leverde alleen op bestelling, maakte geen vrij ontwerp en dus alleen waarnaar
gevraagd werd. Het is dan ook in de bloeiende handelssteden van de noorde
lijke Nederlanden en voor dit artikel voor Zeeland, voor Schouwen-Duiveland
vooral Zierikzee en Brouwershaven, waar de schoorsteenpartijen in de voor
die dagen nieuwe stijl aanwezig zullen zijn. Omdat de nieuwe rijken hun wel
vaart wilden laten blijken, kozen ze begrijpelijkerwijs heel bewust voor de voor
deze tijd moderne stijl. Vanwege hun toen nog volstrekt andere levensvisie dan
de toenmalige in kleine kring heersende calvinistische overtuiging koos men in
plaats van bijbelse, eerder voor allegorische of uit de Griekse mythologie stam
mende figuurvoorbeelden.7
Toen in ons land deze eerste Hollandse renaissance schoorstenen ontstonden,
bouwde men in de omgeving nog volop in laat-gotische stijl.
Van kariatide en atlant tot tegelpilaster
Meestal en dan vooral op de wat latere uitvoeringen in de Renaissance, betreft
het niet een volledig losse of grotendeels los van zijn achtergrond staande kari
atide of atlant, maar zit de figuur stevig vast aan de rest van de haardzijwang en
steekt in zijn onderste en middelste deel nauwelijks meer uit de haardachterwand
naar voren. Het betreft ook niet meer een menselijke figuur volledig ten voeten
uit, doch wordt meer alleen het menselijk torso met hoofd staande op een zich
naar beneden verjongende schacht. De Adam en Eva figuren waren als atlant en
kariatide al geen echte vrij in de ruimte staande figuren, zoals bij het Erechtheion
op de Acropolis in Athene wel het geval is, maar worden nu aan de achterwand
stevig verankerd als herme.8 De naar beneden zich verjongende zuil of schacht
is meestal op de renaissance-herme versierd met verticaal aangebrachte cannelu
res of met schubben, soms echter met een vruchtenfestoenrank en slechts zelden
wordt deze geheel vervangen door een om elkaar heen gewonden dubbele zee
meerminnen staart. Zoals reeds gezegd staat de mannelijke figuur steeds links,
de vrouwelijke figuur steeds rechts van het openhaardvuur.
Ongeacht kariatide, atlant of herme, alle staan op een rechthoekig piëdestal of
voetstuk. Deze is aan zijn voorzijde meestal versierd met een masceron van een
leeuwenfiguur. Het ver naar voren uitsteken van de boven het hoofd van de kari
atide, atlant of herme-torso staande voluutfiguur is nodig om zoveel mogelijk de
erboven gelegen boezem te ondersteunen. Deze voluutfiguur, de schacht als kari
atide, atlant of herme en het piëdestal zijn gegroeid uit wat in de Middeleeuwen
de scöresteen heette.
Toen in het begin van onze Gouden Eeuw de opkomende middenstand ook in
zijn huizen een fraai uitgevoerde openhaardpartij wilde aanleggen, is men gaan
zoeken naar een goedkopere oplossing voor de toch altijd dure op aanvraag
door de stadsbeeldhouwer te maken zandstenen kariatide, atlant of herme. Pas
gestichte Rotterdamse majolicabedrijven9 kwamen met de juiste oplossing (Van
den Berge 1998). Deze bestond uit een geschilderde uitvoering van de zandste
nen steunfiguur op een verticale baan van tegels. Van de open schouw werd de
67
