men een pilasterpaar, welke momenteel alleen met zijn beide boveneinden nog
boven het fornuis uitsteekt (afb. 24a+b). De pilasters staan niet onder de zijkan
ten van de boezemkap, maar er juist binnen en omdat de 'boezeminkepingen' in
de bovenzijde van de kapiteeltegels 'leeg' zijn, betreft het nagenoeg zeker een
herzetting uit latere tijd, mogelijk uit het midden van de twintigste eeuw.
Tot slot zijn in het depot van het stadhuismuseum Zierikzee nog drie tegels aan
wezig van een tweerijige pilaster (afb. 25). Alhoewel slechts drie van de in totaal
52 tegels bewaard zijn gebleven is dit toch voldoende om te kunnen zeggen
dat deze tegels uit een linker putti-pilaster afkomstig zijn; de tegel linksboven
toont nog net de onderzijde van de voluutkrul van een Ionisch kapiteel, de tegel
rechts nog net het opkijkende kopje van de putto op de derde rankwinding van
de zevende horizontale tegelrij. Het zijn klaarblijkelijk de schamele resten van de
linker pilaster behorend bij de als afbeelding 22 weergegeven rechter pilaster.
Een Rotterdamse éénrijige wapenpilaster
In boerderij 'De Noordhoeve' op de Stoofweg 2 te Nieuwerkerk20 werden in
1958 op de oude brandmuur twee tegels aangetroffen (afb. 26) met daarop
ogenschijnlijk het wapen van het oude graafschap Holland. Doch, gezien het
rechts van de staande leeuw nog aanwezig zijn van een stukje golvende dwars
balk betreft het toch het wapen van Overijssel.21 Vanwege het nogal abrupt ein
digen van de doorlopende bladrank op zowel de bovenste, als onderste tegel,
kan men er van uitgaan dat de beide tegels deel hebben uitgemaakt van een
veel groter geheel en wel in dit geval van een wapenpilaster van één tegelrij
breed. Dergelijke pilasters en dan compleet zijn zeldzaam, maar zijn bekend uit
het depot van het Nederlands Tegelmuseum te Otterlo en uit een kleine boer
derij onder Groot-Ammers in de Alblasserwaard (afb. 27). De oorspronkelijk
bedoelde steunende functie van de zandstenen figuur is bij deze verre opvol
ger geheel verloren gegaan: er ontbreekt niet alleen een kapiteel, maar dit is ook
één van de weinige tegelpilasters waarbij geen piëdestal meer werd gebruikt.
Ook wordt op dit type pilaster niet meer een duidelijke schaduwstreep toege
past. De zeven wapens van de verschillende provincies van de Republiek der
Verenigde Nederlanden22 worden bijeen gehouden door een slingerende blad
rank, boven in een krul, onderaan recht eindigend. In het boerderijtje van Groot-
Ammers is de rechter éénrijïge wapenpilaster gemaakt als spiegelbeeldig pen
dant van de linker. Er ontstaat zo op de rechter pilaster een hele rij niet-reële
wapenafbeeldingen. Op deze pilasters draagt de linker pilaster op zijn achter
zijde op iedere tegel de klein geschreven hoofdblokletter A en de rechter pilas
ter de hoofdblokletter B. De nummering was zoals wij gewend zijn van pilasters
oplopend vanaf de onderste tegel naar boven. Het bijzondere bij de nu behan
delde pilastertegels is het steeds voorkomen van een liggend streepje tussen de
letter boven en het cijfer er direct onder. Pas sinds kort durven wij deze wijze
van notatie op in Rotterdam gemaakte tegelpilasters toe te schrijven aan de pla
teelbakker Laurens Veiwijk (overleden 1796). Hij kocht in 1787 het Rotterdamse
plateelbedrijf op de hoek van de Schiedamsedijk/Leuvehaven van Jan Aalmis jr.
(werkzaam 1755-1787).
Conclusie
Het grootste deel van het ontwikkelingsproces van de schoorsteenboezem en zijn
eronder staande steunende elementen naar een nog maar louter virtueel de schoor-
73
