de verzwegen geschiedenis van hun oudere landgenoten. Bij het massagraf van de
'Tien van Renesse' op de begraafplaats staat helemaal geen informatie.
Conclusies
De analyse van de gecombineerde orale en traditionele geschiedenis leidt tot betere
inzichten in de gebeurtenissen in de herfst van 1944 op Schouwen-Duiveland.
De Duitsers moeten niet alleen met ongrijpbare ondergrondse en onvoorspelbare
geallieerden rekening houden, maar ook met opstandige, gewapende Armeniërs,
irreële bevelen voor offensieve acties van Hitler's generaals in Duitsland en barbaars
standrecht bestaande uit ogenblikkelijke executies van alle Nederlandse burgers, die
de Duitsers een strobreed in de weg leggen. Dit standrecht is op uitdrukkelijk
verzoek van Christiansen door Hitler's staf voor heel Europa ingesteld.
De geallieerden hebben geen gebruik gemaakt van de mogelijkheden geboden
door de Armeniërs en de ondergrondse om Schouwen-Duiveland voor de winter
van '44 -'45 te bevrijden. De afloop van een gecombineerde Armeense/ondergrondse
opstand met of zonder assistentie van de geallieerden was niet te voorspellen en
vond niet plaats. De geallieerden zijn onbegrijpelijk lang doorgegaan met het
beschieten en bombarderen van gebouwen en gebieden op Schouwen-Duiveland
zonder enige strategische betekenis. Dit heeft onnodige levens van burgers op het
eiland gekost en veel schade aangericht. Het mislukken van de ophaalactie van de
geallieerden op 7 december 1944 is te wijten aan de bijzonder klunzige voorbereiding
en uitvoering van deze actie door de geallieerden. In januari en februari 1945
slaagden Engelse commando's er wel in mensen van Schouwen-Duiveland naar
bevrijd gebied te brengen.
De ondergrondse op Schouwen-Duiveland heeft veel meer werk verricht dan wat in
het beste boek over dit onderwerp, het boek van Fey, te lezen staat. De 'hongerwinter'
van 1944-45 heeft veel minder ernstige gevolgen gehad op Schouwen-Duiveland
dan in de Randstad doordat de bevolking van Schouwen-Duiveland, ondanks de
inundatie, beter samenwerkte en beter voor zichzelf kon zorgen dan de burgers in
de grote steden.
Het is zeer teleurstellend dat vijftien met name bekende Duitsers, die betrokken zijn
geweest bij de oorlogsmisdaden rond de 'Tien van Renesse', nooit voor een
rechtbank in Duitsland of Nederland verschenen zijn. Lages werd in Nederland
gevangen genomen en ter dood veroordeeld. Zijn leven werd gespaard door
Koningin Juliana. Hij werd één van de vier van Breda.
De kunst van brieven schrijven wordt steeds minder beoefend. Brieven zijn tastbaar
en worden vaak bewaard. De meeste mensen zijn betere brievenschrijvers dan
sprekers of e-mail zenders. Mobiele telefoons en e-mails kunnen een brief, een van
de beste orale geschiedenis bronnen, niet vervangen. De keerzijde van de medaille
is dat communicatie onder crisisomstandigheden zoals een oorlog, met e-mails en
mobiele telefoons veel gemakkelijker is geworden en moeilijker te controleren door
een totalitair opererende bezettende macht. Denk bijvoorbeeld aan de moeizame
communicaties tussen bezet Nederland en de Regering in ballingschap in Londen en
het 'Englandspiel' in de Tweede Wereldoorlog. Ook documentatie van historische
gebeurtenissen door persoonlijke mobiele telefoons plus video plus fototoestel van
omstanders is waardevol voor de berechting van oorlogsmisdadigers. Toch blijft het
een culturele verarming dat er minder brieven geschreven worden en dat niet alleen
voor de postbode die de gemiddelde Nederlandse brievenbus niet meer met
liefdesbrieven vult maar voornamelijk met reclamefolders en rekeningen.
100
