die onder controle stonden van een hoofdbestuur. Het lidmaatschap stond open
voor alle gezindten, mits van het mannelijke geslacht, met dien verstande dat
aanvankelijk joden van het lidmaatschap waren uitgesloten. Een belemmering
vormde hooguit de contributie, die voor een eenvoudige werkman al gauw een
weekloon bedroeg!
Het ging 't Nut voor de wind. Als redenen daarvoor noemen de historici Jan en
Annie Romein in De lage landen bij de zee drie factoren. Allereerst de
gedecentraliseerde organisatievorm, dan de gerichtheid op de zogenaamd
"gemeenen burger in ons vaderland" en ten slotte de ondogmatische en a-politieke
geest.
Decentralisatie waardoor "het Nut in een tijd van slechte verkeersmiddelen en een
beperkte periodieke pers in tal van geïsoleerde provincieplaatsen actief centrum
van 'volksverlichting' en gepaste winteravondverstrooiing werd, zijn invloed deed
gelden op de verbetering van het onderwijs en de burgerij de gewaardeerde
diensten aanbood van spaarbanken en leesbibliotheken."
Schouwen-Duiveland, toen nog een eiland, dat door twee rivierarmen veilig van
de buitenwereld werd afgeschermd, kende toen drie Departementen. Zierikzee
kwam eerst in 1797. Daarna volgden Renesse, welk Departement later verhuisde
naar Brouwershaven, en Haamstede/Burgh. Deze beide dorpen hadden samen één
Departement, wat toch wel bijzonder was in een tijd dat jongelui uit die dorpen hun
zinnen plachten te verzetten door met enige regelmaat met elkaar op de vuist te gaan.
Het Departement Zierikzee nam in 1819 het initiatief tot oprichting van een
spaarbank (onder het motto: 'die jong spaart, lijdt oud geen gebrek'), en richtte
vervolgens een bibliotheek, een speeltuin, een kleuterschool en een
volkstuincomplex op. Daarnaast fungeerde het Departement als Volksuniversiteit en
organiseerde het lezingen en cursussen.
Nutstuingrondverhuring
Aan het gedenkboek bij 180 jaar Nutsspaarbank ontleen ik dat mr. J.P. Cau,
thesaurier van het Departement Zierikzee, in januari 1911 aan de raad van
commissarissen van de Stichting Nutsspaarbank voorstelt om grond in of vlakbij
Zierikzee aan te kopen om als volkstuinen ter beschikking te stellen aan 'losse
arbeiders' of arbeiders in het algemeen. Ik citeer: "De grond moest door de
spaarbank aangekocht worden met gelden uit de reservepot. Het beheer kwam in
handen van het Departement, terwijl de bank jaarlijks een vaste rente trok. Cau,
diezichmisschienhetoverigensonterechteverwijtvanuitdedepartementsvergadering
had aangetrokken dat de schatrijke bank nooit zelf het initiatief nam om iets voor
de kleine man te doen, kreeg vooralsnog zijn collegae in de raad niet mee.
Zonder een besluit te nemen of tot een stemming te komen ging men over tot het
volgende agendapunt. Cau kwam hier vanzelfsprekend op terug en een half jaar
later meldde hij de commissarissen dat er een stuk grond te koop was aan de
Kadeweg van zeven gemeten a raison van 1300 gulden per gemet, dat is 4169 m2
Wanneer men de grond, uitermate geschikt voor tuinbouw, zou verhuren tegen
25 cent per roede, dan zou de spaarbank de koopprijs aan het inmiddels opgerichte
Comité tot Tuingrondverhuring kunnen geven tegen een rente van 4 procent.
De commissarissen brachten allerlei bezwaren naar voren: de grond was te duur,
oneerlijke concurrentie voor de boeren, financiële risico's bij waardevermindering
van de grond, maar uiteindelijk stelde men toch 7000 gulden beschikbaar, ongeveer
driekwart van de grondprijs. De rest werd aangevuld met particulier kapitaal.
93
