hun betrekkingen met Rost waren aanzienlijk hartelijker dan die met Mussert. Rost
was een man van statuur, met een internationale diplomatieke carrière achter zich;
hij had een aantrekkelijke en politiek geëngageerde (tweede) vrouw en sprak
uitstekend Duits. Mussert vonden ze maar een burgerman zonder veel charisma.
Rost was bovendien een felle antisemiet en Mussert niet. Rost kreeg de invloedrijke
posities, Mussert werd niet meer dan een ceremonieel leider. Toen Ilcken zag dat
hij geen kans maakte op het Zeeuws leiderschap en dat de invloed van Mussert bij
de Duitsers tanende was begon hij aan de poten van diens stoel te zagen. Waarom
groeide de NSB eigenlijk niet veel sneller? Waarom was er zo weinig belangstelling
voor de beweging onder de jeugd? Natuurlijk, het probleem was Mussert! Samen
met Hilde werkte hij op grote vellen papier uit wat er aan de man en diens beleid
mankeerde. Mussert was een zwak leider, die zich in mei 1940 in een kippenhok
had verstopt in plaats van zich (zoals Rost van Tonningen en het echtpaar Ilcken)
door de Nederlandse politie te laten arresteren, hij was ijdel en gevoelig voor
vleierij. Hij was geen leider, hij wérd geleid. In vooroorlogse brochures en in een
brief aan de katholieke kerkleiders had hij nadrukkelijk afstand genomen van een
aantal Duits-nationaalsocialistische principes; hij was niet antisemitisch en onder
schreef de rassenleer niet. Hij had (onder Duitse druk) die brochures wel terugge
trokken maar het werkelijke gevaar van joden, jezuïeten en vrijmetselaars zag hij
niet. Hoe kon hij, getrouwd met de achttien jaar oudere zuster van zijn moeder, de
rassenleer verkondigen?
In januari 1942 typten de echtelieden hun visie netjes in het Duits uit als een tien
pagina's dik memorandum met als openingszin: 'Waarom de leider van de NSB in
Nederland geen leider voor zijn volk is en zijn kan.' Ondertekend door Hilde (maar
niet door Arnold!) werd het stuk opgestuurd naar Adolf Hitler persoonlijk. Het zou
desastreus voor Ilcken uitpakken.
Of het memorandum de Führer ooit bereikt heeft weten we niet en dat hij het
gelezen heeft is al helemaal onwaarschijnlijk. Wel namen Himmler en enkele andere
nazikopstukken er kennis van. Het bestaan ervan zal ook Mussert wel ter ore
gekomen zijn. In navolging van Adolf Hitler wilde Mussert vervolgens dat alle NSB-
kaderleden een voorgedrukte verklaring ondertekenden waarin zij trouw aan hem
zwoeren. Ilcken tekende het document wel maar voegde er een zinnetje aan toe.
Hij zwoer trouw aan Mussert: voor zover die zich de gevolmachtigde van de
Leider van alle Germanen Hitier] voelt'. Met andere woorden: Ilcken was wel
trouw aan Adolf maar niet aan Anton! Mussert was razend, en Ilcken kreeg per
direct zijn ontslag als kringleider. Een paar maanden later werd hij helemaal uit de
NSB gezet. Hij deelde dat lot met drie andere prominente leden, onder wie de dichter/
uitgever George Kettmann, die zich eveneens tegen Mussert had gekeerd, een van
de oudste NSB-leden met stamboeknummer 320 en een persoonlijke vriend van de
Ilckens. En in de winter van 1943 wist Mussert te bereiken dat Ilcken ook verwijderd
werd uit de Germaanse ss.
Naar Oekraïne
Ilckens wereld stortte in. Zijn oudste zoon had dienst genomen bij het Nederlandse
legioen van de Waffen-SS en zat in een opleidingskamp in het Poolse Debica. Zijn
Schouwse kameraad Boogerd, wiens huisartsenpraktijk door het NSB-lidmaatschap
was verlopen, had Zierikzee verlaten. In een afscheidsbrief in De Zeeuwsche Stroom
schreef Boogerd 'dat de leidende lagen van ons volk geestelijk en moreel totaal
verworden zijn door het vergift dat het jodendom vooral in de laatste twintig jaren
97
