0 1
ZIERIKZEE, ZIJN GESCHIEDENIS AAN DE OOSTZEE
De relatie tussen Zierikzee en de Hanze in bet Oostzeegebied
in de veertiende en vijftiende eeuw
door Twan van Dodewaard
In de jaren zeventig van de veertiende eeuw ging de Deense koning Waldemar IV de
strijd aan met de Duitse Hanze. Al decennia werd de handel in het Oostzeegebied
gedomineerd door de samenwerking van de HanzestedenWaldemar wilde de
situatie ten gunste van Denemarken veranderen. Hij zag een kans de steden tegen
elkaar uit te spelen en een eerste oorlog met de Wendische steden, de traditione e
kern van de Hanze, verliep gunstig. Wendische verwijst naar Wendeneen andere
naam voor de Slavische stam van Sorben, een minderheidsgroep in het oosten
van Duitsland, in de deelstaten Saksen en Brandenburg. Waldemar kon zijn eisen
dicteren en zijn handelspositie verbeteren. Nauwelijks was het verdrag getekend of de
Pruisische steden kwamen in actie. Ze hadden de Wendische steden niet bijgestaan,
maar nu werd hun eigen positie bedreigd door een agressief Denemarken. De
Paiisische steden konden Waldemar niet alléén uitdagen en gingen daarom haas ig
op zoek naar bondgenoten. Tientallen steden gaven gehoor aan het verzoek. In al e
windstreken werden vloten en krijgsgroepen samengesteld om tegen de Denen te
vechten. Een van deze oorlogsvloten kwam uit Zeeland en voer uit in naam van de
Hoe was Zierikzee betrokken geraakt bij de gebeurtenissen in het Oostzeegebied?
Waarom maakte Zierikzee deel uit van een coalitie die in de literatuur bekend staat
als een Hanze-onderneming? In dit artikel zal een verklaring worden gegeven voor
de aanwezigheid van Zierikzee in het Oostzeegebied in de late middeleeuwen.
Hiervoor is de relatie tussen Zierikzee en de Hanze belangrijk. Deze connectie is
minder vergezocht dan het op het eerste gezicht lijkt. Westendorp Boerrna schreef
in 1976 al dat Zierikzee als Hanzestad beschouwd kon worden, al was dat volgens
y hem niet in formeel op
zicht. Het beeld van de
Hanze werd destijds nog
gedomineerd door nati
onale grenzen, Zeeland
kon daar geen deel van
uitmaken. Dit artikel zal
inhaken op het huidige
beeld dat de literatuur
van de Hanze schetst.
Geen strak georgani
seerd verbond van ste
den, maar eerder een
verbond van kooplie
den. Het draait hierbij
om netwerken: com
merciële netwerken van
imsr/S vxnr.i.
18
handelsstromen tussen gebieden, politieke netwerken waarin steden samenwerken
om een vuist te maken tegen ieder die hun belangen en onderdanen bedreigen en
persoonlijke netwerken van de kooplieden die de handel daadwerkelijk uitvoeren.
In dit artikel zal het verhaal van Zierikzee bij elk van deze netwerken worden
onderzocht. De onderzochte bronnen zijn geraadpleegd dooreen aantal bronuitgaven.
Er is in de eerste plaats gebruikgemaakt van de Hansisches Urkundenbuchen
en de zogenaamde Hanserecessen.1 Deze Duitse edities zijn in de loop van de
negentiende en twintigste eeuw gepubliceerd en bieden nog steeds inzicht in de
werking van de Hanze. Een andere belangrijke editie is Poelmans Bronnen tot de
geschiedenis van den Oostzeehandel. Deze edities bevatten vele verwijzingen naar
Zierikzee, waardoor het mogelijk is een deel van de handelsgeschiedenis van de
stad te achterhalen.
Het commerciële netwerk van Zierikzee
Hoe kwam Zierikzee in het Oostzeegebied terecht? Het antwoord op deze vraag
zal gezocht moeten worden in de relatie die Zierikzee met de Hanze had. Hiervoor
moeten enkele ontwikkelingen uit de twaalfde en dertiende eeuw met de betrekking
tot Zierikzee in acht worden genomen. Ook het moderne beeld van de Hanze als
een uiterst dynamisch en flexibel samenwerkingsverband, speelt een belangrijke rol
bij het beantwoorden van deze vraag.
Het exacte verloop van de gebeurtenissen blijft in deze tijd grotendeels giswerk.
Peter Henderikx laat zien dat er in het begin van de dertiende eeuw al sprake is van
stadsrechten in Zierikzee, maar economisch valt hier nog geen beeld te schetsen.
Pas aan het eind van de dertiende eeuw is er bronnenmateriaal beschikbaar
dat iets laat zien over de economische positie van de stad. Omstreeks deze tijd
had Zierikzee zich ontwikkeld tot de centrale markt op Schouwen en Duiveland.
Handel ging via Zierikzee en goederen werden vanuit de stad over de eilanden
verspreid.
Handel was echter al veel langer een belangrijke bezigheid van de bewoners van
de eilanden. Schouwen en Duiveland lagen uiterst gunstig in de Scheldedelta. Over
de rivieren waren Holland en het Franse en Duitse achterland bereikbaar. Over zee
kon men naar Engeland en de kust van Frankrijk varen. Pal ten zuiden van Zeeland
lag Vlaanderen, een van de meest geürbaniseerde delen van Europa. In Vlaanderen
was door de lakenindustrie een grote behoefte aan transport. Vooral met Engeland
was een constante uitwisseling van wol en laken. Henderikx laat zien dat in Engelse
rekeningen een groot aandeel van Zierikzeese schippers in deze handel kan worden
waargenomen. In 1248 kregen de poorters van Zierikzee een privilege om hun
goederen ook vrij door Holland te mogen vervoeren.2 In 1275 liet de Hollandse
graaf vaststellen dat Zierikzeeënaars niet door rechters buiten Schouwen berecht
mochten worden.3 In een tijd dat een koopman vaak met zijn goederen meereisde,
was dat belangrijke juridische bescherming. Deze bronnen gaven er blijk van dat
Zierikzee meer was dan slechts een lokale markt voor Schouwen en Duiveland.
Zierikzee was een toegangshaven waar vraag en aanbod niet alleen door de lokale
markt werden bepaald. De stad vervulde een netwerkfunctie en zijn handelaren
speelden een actieve rol in de handelsnetwerken van West-Europa.
Zierikzee was niet alleen actief in de handel tussen Engeland en Vlaanderen. In
1266 werd een bericht gestuurd aan Hamburg waarin al hun handelaren met de
handelaren die over de Elbe vanuit Hamburg kwamen een vrijgeleide ontvingen voor
hun bezoek aan Holland en Zeeland. Een vrijgeleide gaf de ontvanger bescherming
19
AKN ,<11 hMlIiW.Mb
JMH I.W v.v.
i>11 rui i.m\s
ia:il\.VHN I'll PK UftKIIIMtl Ms
VAS NA nr>T/,KKHAWHL
Ui-U tlltKU
