uit de late middeleeuwen (1286-1573), geven deze skeletten een uniek beeld van de
gevolgen van de sociaaleconomische ontwikkelingen voor een plattelandspopulatie
in deze turbulente periode. De laatste skeletcollectie bestaat uit 189 individuen die
zijn opgegraven op een begraafplaats bij het Minderbroedersklooster in Alkmaar, te
dateren tussen 1448 en 1572. Deze middelgrote stad telde in de late middeleeuwen
ongeveer negenduizend inwoners en had een redelijk hoge populatiedichtheid,
waardoor de gevolgen van het stadsleven goed onderzocht konden worden. De
skeletresten zijn opgegraven in 2010 door Hollandia Archeologen in samenwerking
met een team van Universiteit Leiden. In totaal heb ik in de context van mijn proef
schrift 362 individuen onderzocht. Door de skeletten van deze drie rurale en urbane
(stedelijke) populaties met elkaar te vergelijken, krijgen we inzicht in de mogelijke
consequenties van sociaaleconomische ontwikkelingen voor de lichamelijke ge
steldheid van de middeleeuwse mens.
De middeleeuwse stad: slecht voor de gezondheid?
Omdat de inwoners van een middeleeuwse stad te maken zouden hebben gehad
met een hoge populatiedichtheid, slechte hygiëne en gebrekkige leefomstandig
heden, worden tuberculose en andere chronische longaandoeningen veelal ge
associeerd met het stadsleven. In andere
Europese landen is als gevolg van verste-
tdelijking een toename van deze ziektes
geconstateerd.' Hoewel het idee van de
vieze middeleeuwse stad in Nederland
(zie ook' De stad, het vuil en de beerput
analyse van de skeletten uit de drie ge
kozen plaatsen blijkt dat tuberculose en
andere indicaties voor chronische long
aandoeningen alleen voorkwamen in de
stadspopulatie van Alkmaar. Tuberculose
is te herkennen aan de karakteristieke ga
ten in de wervelkolom. Dit resultaat lijkt
Om het verder te onderzoeken is ook ge
keken naar bepaalde veranderingen in de
botten en de tanden. Die kunnen aange
ven of de persoon een stressvolle periode
heeft meegemaakt. Daarmee wordt geen
stress bedoeld zoals wij die nu kennen,
maar bepaalde vormen van lichamelijke
tegenslagen, zoals ziekte of ondervoe
ding. Dergelijke veranderingen in het
10
skelet geven aan dat het lichaam
op een bepaald moment sterk
beïnvloed werd, zonder dat we
de exacte oorzaak ervan kun
nen achterhalen. Binnen dit on
derzoek is gekeken naar groei
vertragingen, groeidefecten in
de tanden (glazuurhypoplasie)
en aanwijzingen voor bloedar
moede (cribra orbitalia, poro
siteit in de oogkassen). Als het
leven in de stad inderdaad zo
slecht was voor de gezondheid,
is te verwachten dat de middel
eeuwse stedelingen korter zijn,
en dat afwijkingen in de tanden
en tekenen van bloedarmoede
meer voorkomen. In de dataset
is echter nauwelijks sprake van
verschillen in het percentage in
dividuen dat een stressvolle pe
riode heeft ondergaan, en er kon
bovendien geen verschil in li
chaamslengte tussen de drie ske
letpopulaties worden geconsta
teerd. Daarmee bevestigen deze
resultaten juist niet het klassieke
beeld van een algehele slechte
gezondheidstoestand in de stad.
Opvallend is dat op het platte
land, zowel in Blokhuizen als
Klaaskinderkerke, meer gevallen
van bloedarmoede lijken te zijn.
Hoewel dit door verschillende
ziektes/aandoeningen veroor
zaakt kan worden, zou dit pa
troon te maken kunnen hebben
met malaria. Deze ziekte kwam
waarschijnlijk veel voor in de
middeleeuwen, en omdat de
muggen die malaria overbren
gen dol zijn op gebieden met veel brak water, en minder houden van een stads-
omgeving, is het aannemelijk dat de mensen op het platteland er meer last van
hadden.6 Zeeland was bijzonder geliefd bij de malariamuggen. In de Kroniek van
Zeeland uit 1644 wordt al geschreven over de Zeeuwse koortsen, een mogelijke re
ferentie naar malaria/ In later onderzoek naar malaria in Nederland wordt duidelijk
dat in 1938 malaria nog volop aanwezig was op de eilanden."
Wat duidelijk naar voren komt door te kijken naar de skeletten is dat zowel de
plattelands- als stadsbewoners van Holland en Zeeland last hadden van bepaalde
11
Deze borslweruel van een man van tussen
cle 36 en 45 jaar uit Alkmaar is aangetast
door tuberculose. Aangezien tuberculose een
chronische longinfectie is, zien we bij mensen
met deze ziekte voorat laesies in de wervels.
Vanuit de longen verspreiden de bacteriën
zich naar de wervelkolom en laten gaten ach
ter in de werveUichamen. Op deze afbeelding
is dat goed te zien
Glazuurhypoplasieën zijn kleine gebieden op een tand of
kies met minder glazuur. Deze lijnen geven aan dat er een
periode van stress was op het moment dat het glazuur van
deze specifieke tand werd aangemaakt. Op deze afbeel
ding is een onderkaak van een adolescent uit Alkmaar te
zien, die meerdere horizontale lijnen beeft op meerdere
tanden
Deze man van tussen de 18 en 25 jaar uit Klaaskinder
kerke beeft cribra orbitalia in zijn linkeroogkas. Deze
pathologie wordt veroorzaakt door bloedarmoede en kan
mogelijk het gevolg zijn van een malaria infectie. Andere
oorzaken, zoals ondervoeding, kunnen echter niet wor
den uitgesloten
