Landschap en geschiedenis
waard om te bewaren
Cultuurhistorische en aardkundige
landschapselementen in Zeeland
Elzenmeten, houtwallen, elzenhakhoutsingels, doornhagen,
hakhoutbosjes, wissenbosjes, grensbomen, leibomen, knotbo-
men, hoogstamfruitboomgaarden, berceau's, stinzenplanten,
parken van buitenplaatsen, zandwalletjes in de duinstreek,
vliedbergen, ringwalburchten, schansen, forten, liniedijken,
binnendijken, zaaidijken, zeedijken, inlagen, karrevelden,
sluisjes, duikers, dijkcoupures, muraltmuurtjes,
dijkovergangstrapjes, wind- en watermolens, werven, voorm.
kasteelterreinen, voorm. kerk-/klooster/kapeIterreinen, grafmo
numenten, hofstedegrachten, boerenerven, toegangswegen tot
erven, hofhekkens, tourniquets, oude muurtjes, bakketen,
aardappelkelders, ijskelders, duiventillen, welputten, rosmo
lens, travaljes, hondenhokken, hoenderkoten, varkenskoten,
wagenhuizen, mestputstraatjes, mestputheiningen,
grenspalen/stenen, dekzandruggen, welen, beken, kreken,
kreekrestanten, wateringen, hollebollige poelgraslanden,
kreekruggen, dauwrootveldjes, vlasrootputten, dorspvates,
veedrinkputten, hollestelles, eendenkooien, kerkenpaden, voor
malige trambanen, tankweringen, bunkers, etc., etc.
De boom in 3-2000
door Winant Halfwerk, medewerker SLZ
Wie goed oplet kan overal in het Zeeuwse landschap elementen vinden die een
historisch verhaal vertellen. We noemen dit soort elementen cultuurhistorische en
aardkundige landschapselementen. Cultuurhistorische landschapselementen zijn
sporen in het landschap die iets vertellen over de geschiedenis van de mensen op
die plek. Aardkundige landschapselementen zijn het gevolg van natuurlijke proces
sen die het landschap vormen of gevormd hebben.
Verhalen van vroeger
Dijken, inlagen, werven (opgeworpen
woonhoogten), sluisjes en dijkcoupu-
res getuigen van een eeuwenoude
strijd tegen het water. Kreken en welen
herinneren aan momenten dat die strijd
voor de mens minder fortuinlijk uitpak
te. Traditioneel ingerichte boerenerven
laten iets zien van het leven op het
platteland in vroeger tijden. Hoogstam-
fruitbomen, doornheggen en veedrink
putten vormden een belangrijke econo
mische schakel op het boerenerf. Bij
gebouwen als bakkeet, varkenskot,
wagenhuis en aardappelkelder spreken
voor zich. Van een andere orde zijn de
motte-kasteelbergjes, schansen,
ringwalburchten en bunkers, die vertel
len van woelige, gewelddadige tijden.
Er zijn ook sporen van nog veel oudere
tijden zoals de kreekruggen die ont
stonden in de vroege Middeleeuwen en
zandopduikingen uit de ijstijd. Veel
verschillende landschapselementen
dus, en dit is nog maar een greep uit
een lange lijst (zie kader hiernaast).
Het behouden waard
Elk cultuurhistorisch of aardkundig
landschapselement kent een bewogen
geschiedenis; heeft zijn eigen verhaal;
het verhaal van onze voorouders en de
omgeving waarin zij leefden. Soms ook
het verhaal van onze jeugd. Een ver
haal dat voor een deel uitlegt hoe het
komt dat onze leefruimte er uit ziet,
zoals wij haar nu aanschouwen.
Cultuurhistorische en aardkundige ver
schijningen geven het landschap histo
rische diepgang. Een landschap met
een verleden wordt meer gewaardeerd
dan een landschap waarin dat verleden
is weggepoetst. Het is interessanter;
de belevingswaarde is hoger. Mensen
hebben behoefte aan historische ver
halen en die worden bij uitstek gevon
den in historische landschappen.
Veel cultuurhistorische en aardkundige
landschapselementen hebben ook be
langrijke natuurwaarden.
Al bij al redenen genoeg om op de bres
te staan voor deze elementen.
Onderhoud en beheer
De Stichting Landschapsbeheer Zee
land (SLZ) vindt het belangrijk om de
geschiedenis van het landschap te be
waren. Gericht beheer is daarvoor een
vereiste, want zonder beheer geen be
houd.
Er bestaan verschillende vormen van
beheer. Er is regulier onderhoud, zoals
snoeien, knotten, maaien, plaggen,
verwijderen opslag, verven e.d. Veel
van deze werkzaamheden behoren tot
de basistaken van de vrijwilligersgroe-
pen in het landschapsbeheer. Daar
naast is er het wegwerken van achter
stallig onderhoud: het verwijderen van
zware opslag, uitdiepen van waterpar
tijen, herstellen van afrastering, herstel
van beplanting door nieuwe aanplant
etc. Consolidatie is een derde beheers
vorm. Hierbij worden maatregelen ge
nomen ter voorkoming van beschadi
ging of verdere aftakeling van een ele
ment, bijvoorbeeld het aanbrengen van
natuurvriendelijke oeverbeschoeiing of
het vastmetselen van losgeraakte ste
nen. De vierde beheersvorm is restau
ratie; het herstellen van de oorspronk
elijke situatie. Dit is vrijwel altijd zeer
specifiek werk, dat grote deskundig
heid vereist en niet goedkoop is.
Bij landschapsbeheer moeten we ove
rigens alert blijven voor het gevaar van
óverbeheer. Bij het wegwerken van
achterstallig onderhoud of restauratie
dient worden voorkomen dat de myste
rieuze, spannende of intieme sfeer
rond een element niet verloren gaat. Er
moet het nodige aan de verbeelding
worden overgelaten. Bovendien is het
vaak ook voor de natuur van belang
niet al te rigoureus te werk te gaan.
Maatwerk
Veel cultuurhistorische landschapsele
menten liggen buiten de geijkte natuur
gebieden en vallen daarmee binnen
het werkveld van SLZ. Het gaat vaak
om elementen die over het algemeen
juist zijn gebaat bij kleinschalige, op
De boom in 3-2000
maat gesneden beheersmaatregelen:
precies de kracht van SLZ.
SLZ en de overige 11 provinciale stich
tingen landschapsbeheer in Nederland
hebben tussen 1983 en 2000 aan ong
eveer 1000 cultuurhistorische en aard
kundige landschapselementen (waar
van 56 verschillende soorten) eenmali
ge werkzaamheden uitgevoerd, vari
ërend van het wegwerken van achter
stallig onderhoud tot consolidatie en
beheer.
In Zeeland werden door SLZ werk
zaamheden verricht aan elzenmeten,
houtwallen, grensbomen, schansen,
grachten rond hofsteden, dijken, inla
gen, eendenkooien, buitenplaatsen,
sluisjes, aardappelkelders, kerkterrein-
tjes, welen, bunkers, dijkovergangs-
