DE VORMGEVING EN BEBOUWING VAN DORPEN IN ZEELAND*
Peter Don
Een opmerking vooraf
Omdat het begrip 'vormgeving' in bovenstaande
titel licht tot misverstanden zou kunnen leiden,
dient hier allereerst te worden vastgesteld dat
het in deze bijdrage niet gaat om de vormgeving
van de plattegrond van het Zeeuwse dorp, maar
veeleer om het in de ronde, rechthoekige of
langgerekte dorpskern aan te treffen 'opgaande
werk'de bebouwing, het straatmeubilair en de
beplanting.
Het Zeeuwse dorp in vogelvlucht
Welnu, waar denkt men in dit verband zoal aan
wanneer het Zeeuwse dorp ter sprake komt? Het
eerste dat voor het geestesoog opdoemt, is
vermoedelijk toch nog steeds een kerkgebouw,
ergens midden in de dorpskern, vaak monumen
taal en oud, met een geschiedenis en met vor
men en bouwmaterialen die teruggaan tot in de
middeleeuwen. Deze kerk staat gewoonlijk op
een groen kerkhof, wat hoger dan de directe
omgeving.
Daaromheen doemt vervolgens de veelal een
voudige particuliere bebouwing op: verdieping-
loze woningen, hier en daar een werkplaats of
een winkel (ook al loopt dat de laatste decennia
zeer snel terug...!) en verder - vooral aan de
randen van het doip - boerderijen, schuren en
schuurtjes.
Wat de bouwmaterialen betreft voeren baksteen,
al of niet gepleisterd of met een grijze cement-
laag bestreken, en pannendaken de boventoon.
De schuren zijn vaak van hout en dan veelal
zwart geteerd; rieten daken komen in de kernen
nauwelijks nog voor.
Tussen deze in de regel weinig pretentieuze en
lage gebouwen valt af en toe een uitschieter op:
een wat rijker uitgevoerd pand, hoger ook, door
de toevoeging van een verdieping. Het is (of
was oorspronkelijk) het raadhuis, de pastorie of
de woning van de dokter of de notaris.
De openbare ruimte in het dorp, tussen de soms
vrijstaande maar meestal in rijtjes langs de
wegen gebouwde huizen, is altijd wel van enige
boombeplanting voorzien. Leilinden zorgen hier
en daar 's zomers nog steeds voor de nodige
schaduw in de voorkamers der woningen en op
kerkhof en dorpsplein staan vaak forse bomen
met volle kruinen.
samenvatting van een aan de hand van dia's gehouden
lezing
Verder zijn voor de aankleding van de openbare
ruimte natuurlijk van belang: de bestrating,
meestal aangebracht in verschillende materialen
en met de nodige niveauverschillen, en het
straatmeubilair. Dit laatste loopt van historische
objecten, zoals het lage muurtje of het hek rond
het kerkhof, de pomp, de travalje of hoefstal,
het viskot en de leugenbank, tot modernere
'meubelstukken', bij voorbeeld de muziektent,
het bushokje en het oorlogsmonument.
Water is in de kern van het Zeeuwse dorp niet
in overvloed aanwezig. Soms is er een 'vaete'
(oorspronkelijk drinkput, nu meestal als eenden
vijver dienstdoend) en in enkele dorpen omsluit
een smalle gracht nog het kerkhof.
De dorpskern via een van de uitvalswegen
verlatend, komt men meestal als vanzelf in de
recentere bebouwing, in de loop van de 19de,
maar vooral in de 20ste eeuw opgetrokken:
rijtjes arbeidershuizen, middenstandswoningen
van twee onder één kap, bedrijfsgebouwen en
ten slotte - buiten het dorp en veelal op een dijk
- de korenmolen.
De veranderingen
Voor het beeld zoals hier geschetst, moet heden
ten dage overigens in menig dorp wel enigszins
selectief worden gekeken. Voorbij moet worden
gezien aan soms zeer forse ingrepen in de vorm
van verkeersdoorbraken, grootschalige bedrijfs-
bebouwing en dergelijke, aanslagen op het oude
vertrouwde dorpsgezicht die menigeen niet
onberoerd hebben gelaten. In vergelijking
hiermee verloopt het constante veranderingspro
ces dat steeds met kleine stapjes voortschrijdt,
relatief ongemerkt. Van het effect van alle
kleine veranderingen samen wordt men zich in
de regel eerst ten volle bewust bij het vergelij
ken van historisch beeldmateriaal met de situatie
van nu.
Aan de hand van een voorbeeld is dit het beste
aan te tonen, maar eerst moeten nog enkele
algemene opmerkingen worden gemaakt. Ons
onderwerp is weliswaar het Zeeuwse dorp, maar
natuurlijk zijn de dorpen buiten de provin
ciegrenzen niet plotseling totaal anders van
karakter. En anderzijds zijn de dorpen binnen
die grenzen ook niet allemaal precies hetzelfde.