hun taken: de primaire waterkering en het beheer over de hoofdwatergangen, die
door afdamming op plaatsen waar zich steden vormden (Amsterdam, Rotterdam
etc.) tot boezems werden. Vanuit die positie regelden zij ook de poldervorming,
die zich gaandeweg ging voltrekken door verbetering van de bemalingsmogelijk
heden, met name door de toepassing van de windmolen en de ontwikkeling
daarvan sedert de veertiende eeuw. Dat maakte het in cultuur brengen van grote
oppervlakken mogelijk.
Ik beperk mij tot de poldervorm die voortkomt uit het geleidelijk aan verbete
ren van de ontwatering door het omkaden van in cultuur gebrachte gronden. De
omvang ervan werd door een aaneensluiting van ontgonnen gronden meer en meer
bepaald door motieven van doelmatigheid en beperkte zich niet tot één nederzet
ting, buurtschap of ambacht. Ik ga derhalve voorbij aan de polders die zijn
ontstaan uit het winnen van land of het terugveroveren van weggeslagen land,
langs zee, zeearm of grote rivier. Meer in het bijzonder zijn die te vinden in
Zeeland en Friesland.
De poldermolen is - afgezien van kleine molentjes als staartmolens en tjaskers -
eeuwenlang de ongekroonde koning gebleven. Dat de bemaling met poldermolens
tot ver in de negentiende eeuw heeft geduurd, is vooral te danken aan de vele
verbeteringen die voortdurend, zowel aan het molengedeelte als aan het opvoer-
werktuig werden aangebracht. Zowel de bedrijfsvaardigheid als de opvoerhoogte
en de capaciteit namen gedurig toe. In het verhaal over de geschiedenis van de
bemaling mag de ontwikkeling van molentypen niet ontbreken: de wipmolen, de
bovenkruier, de binnenkruier, het scheprad, de vijzel, de molengang of getrapte
bemaling. Het is vooral de uitvinding van de getrapte bemaling door Simon
Stevin in de zeventiende eeuw mogelijk geworden meren en plassen droog te
malen. De droogmakerij als bijzondere poldervorm was daarmee geboren.
Schematisch kan de gehele bemalingsontwikkeling als volgt worden weergegeven.
Van wildernis tot woongebied: fasegewijze verlopen ontginning van Holland.
Ondanks verbetering van de wiekvorm en het toepassen van windborden ter
vergroting van de windvang bleef de bemaling aan grote beperkingen onderwor
pen. Op een schaarse uitzondering na is de molen als milieuvriendelijk bemalings
werktuig niet meer functioneel. De uitzondering bij uitnemendheid is de molen
viergang van de Drooggemaakte Polder aan de westzijde te Aarlanderveen nabij
Alphen aan den Rijn. Voor het overige zijn gelukkig nog talrijke molens bewaard
gebleven en in staat water te verzetten. Als landschapskenmerk zijn zij het
beeldmerk van Holland geworden.
Voor het perfectioneren van de bemaling en het droogmaken van grote meren,
die als onderdeel van het bergend vermogen van de boezems niet konden worden
gemist zolang deze boezems zelve niet konden worden bemalen, was het wachten
op een geheel nieuwe vinding, die kwam in de vorm van de vuur- of stoommachi
ne. Deze was in Engeland uitgevonden en daar toegepast voor het machinaal
ontwateren van mijnen en andere industrieën. In de late achttiende eeuw was deze
industriële revolutie nog niet tot ons land doorgedrongen. Het eerste experiment
13
