stoommachine van de Arkelse Dam staat in dit nu als museum ingerichte gemaal
opgesteld en wordt door middel van een vernuftig opgestelde electromotor
aangedreven, maar verzet geen water.
Gelukkig zijn er nog echte stoomgemalen overgebleven: in Winschoten, in
Mastenbroek, in Medemblik, in Putten, in Nijkerk, in Appeltern. in Halfweg. Er is
zelfs nog een stoomgemaal in functioneel bedrijf: het Ir. D.F. Wouda-gemaal bij
Lemmer/Tacozijl, voorgedragen voor een plaats op de wereid-erfgoederenlijst van
Unesco. Al deze historische gemalen zijn voorbeelden van industrieel erfgoed en
van grote cultuurhistorische waarde.
Deze gemalen worden alle beheerd door plaatselijke stichtingen, gevormd door
vrijwilligers. Uit een in 1986 gehouden studiedag over oude gemalen werd een
samenwerkingsverband geboren: De Nederlandse Gemalenstichting. Haar doelstel
ling is: 'het bevorderen van de kennis over, het inventariseren en documenteren
van en het constructief meewerken aan mogelijk behoud en beheer van waardevol
le gemalen en de daarmee ruimtelijk en/of functioneel een eenheid vormende
kunstwerken en terreinen'. De windmolens worden daarbij uitgesloten omdat deze
reeds een uitstekende pleitbezorger hebben in de Vereniging De Hollandse Molen.
In het kader van deze doelstelling richten de werkzaamheden van De Nederlandse
Gemalenstichting zich op:
het bijstaan van de bij haar aangesloten stichtingen bij het beheer van hun
gemalen, zowel voor wat betreft de gebouwen als de installaties en 'hun
museale taak;
het bevorderen van de deskundigheid van bedienings- en onderhoudsmede
werkers;
het uitdragen van het belang van de bescherming van dit deel van het
industrieel erfgoed;
het inventariseren van het Nederlandse gemalenbestand, het documenteren
van de daarvoor in aanmerking komende gemalen en tenslotte het in overleg
met de beheerders en de overheden selecteren van de gemalen die in aan
merking komen om te worden behouden als voorbeelden van de bema
lingsgeschiedenis op basis van criteria omschreven in het in 1996 in samen
werking met het Projectbureau Industrieel Erfgoed uitgebrachte boek
Gemalen... als het water deert.
Aan de 31 reeds van de ondergang geredde gemalen - vermeld in het onlangs
verschenen boekje Eenendertig historische gemalen in Nederland - zal naar
schatting nog een nagenoeg gelijk aantal moeten worden toegevoegd wil de
bemalingsgeschiedenis verspreid over het gehele land voldoende in beeld kunnen
worden gebracht. Voorbeelden van gemalen die voor deze selectie in aanmerking
komen zijn het Lelygemaal onder Enkhuizen en het gemaal Boreel op Walcheren,
terwijl ook onder de gemalen van meer recente datum voorbeelden te vinden zijn
die op termijn daarvoor verdienen te worden genomineerd.
Het inventarisatie-onderzoek verkeert nog in het beginstadium, maar de tijd
dringt. Er is ongeveer 300.000 nodig om dit werk - voor een niet onbelangrijk
deel door vrijwilligers - te kunnen laten uitvoeren. De Nederlandse Gemalenstich
ting is naarstig op zoek naar geldgevers, naast de drie sponsors - Tauw-Mabeg
16
