HET 'FORT KIJKOVERAL' AAN DE ESSEQUIBO
Een fort, met mythe omgeven
Doeke Roos
Wanneer men nu, op het einde van de 20ste eeuw, de Essequibo opvaart krijgt men
bewondering voor de oude Zeelanders die met hun schepen onder zeil deze rivier al in het begin
van de 17de eeuw bevoeren; talrijk zijn de onderwaterobstakels en de vele eilandjes die de vaart
op deze bochtige en snelstromende rivier bemoeilijken. Pas 70 km stroomopwaarts bereikten ze
de plantagekolonie en ankerden dicht onder het eilandje Kijkoveral, waarop het gelijknamige
fort was gebouwd. Hier werden de in West-Afrika aan boord genomen slaven gelost en de
producten van de plantages ingeladen. Dit alles onder de vlag van de West-Indische Compagnie
Kamer Zeeland.
Fictie en mythe
De vroegste Zeeuwse aanwezigheid op de
Wilde Kust - dit is het kustgebied tussen de
rivieren de Amazone en de Orinoco - is
doortrokken van fictie en mythe.' Deze
uitspraak zal zijn ingegeven door de vele
steeds wisselende verhalen over Zeeuwen
die dit kustgebied bezochten, en zich er wel
of niet vestigden. Tevens stelt men zich nog
altijd de vraag of de Spanjaarden de
Zeeuwen waren voorgeweest.
Reeds in de jaren 1598 en 1599 bezochten
schepen van de Middelburgse burgemeester
Ten Haeff deze kusten.2 Toen was er echter
slechts sprake van een verkennend
onderzoek. De verhalen over wat men er
zoal aantrof en de mogelijkheid zich er
blijvend te vestigen moeten erg positief zijn
geweest. Ook het feit dat de Spanjaarden
zich niet hadden gevestigd aan de oevers
van de Berbice, de Demarary en de
Essequibo was onder meer reden dat de
Zeeuwen zich er al vóór de oprichting van
de West-Indische Compagnie vestigden.
In de geschiedenis van deze eerste Zeeuwse
vestiging aan de Essequibo heeft een erg
klein eilandje, ongeveer gelegen op de
driesprong van de Essequibo, de Mazaruni
en de Cayuni, een belangrijke en bijzondere
rol gespeeld. Op dit eilandje bouwden
immers de eerste Zeeuwse kolonisten een
fortje en noemden het Kijkoveral. Hoe
toepasselijk deze naam wel is ervaart men
staande op het.hoogste gedeelte van dit
eilandje. Talrijk zijn de gissingen wie nu
wel de eerste Europeanen waren die
Kijkoveral bezochten, in hoeverre zij hier
korter of langer verbleven en wie het fort
bouwden.
Allereerst dient opgemerkt dat de ligging
van dit nu onbewoonde eilandje op geen van
de oude kaarten juist is weergegeven. Het
standaardwerk van Hartsinck plaatst het in
een volkomen ander riviergedeelte en hij
weet ook het latere bestuurscentrum Cartabo
niet juist aan te geven. Ook Netscher, die
als de meest betrouwbare bron kan worden
genoemd, geeft niet de juiste locatie aan.'
Op bijgaande, door mijn echtgenote
gemaakte luchtfoto is deze ligging als een
druppel in de rivier de Mazaruni, met op de
achtergrond de Cayuni, goed zichtbaar. De
strategische ligging moet voor de Zeeuwen
aanleiding zijn geweest juist hier hun fort te
bouwen en er het bestuurlijk hoofdkwartier
van de kolonie in te richten. Indianen
bewoonden dit gebied; bekend was dat zij
zich niet altijd vredelievend opstelden.
Orlianeverf en hangmatten
De eerste kolonisten hebben het niet
gemakkelijk gehad. De vele besmettelijke
ziektes die hier heersten waren voor de
kolonisten vaak al kort na hun aankomst
noodlottig. Het waren mannen en jongens
die op de oevers van deze rivieren contact
zochten met de indianen. Getracht werd een
ruilhandel op te zetten waarbij messen en
bijlen werden aangeboden in ruil voor onder
meer orlianeverf en... hangmatten."
De eerste Zeeuwse expeditie vertrok in
1616 vanuit Vlissingen naar de Essequibo.
Commandant was Aert Adriaanszoon Groe
newegen. Hij was in dienst van het De
Moor-Courteen handelshuis.5 Onder de vlag
van de West-Indische Compagnie vestigde
zich een tweede groep kolonisten aan de
Essequibo, en werd met vereende krachten
de verdere bouw van het fort op Kijkoveral
voortgezet. De zetel van het bestuur van de
Compagnie bleef hier voor bijna een eeuw
gevestigd. In 1718 verliet de commandeur
met zijn staf het eilandje en het fort en
vestigde zich op het vasteland in de
onmiddellijke nabijheid van het fort; men
noemde deze nederzetting Cartabo.''
2