nistische ambachtsheren, opkomende steden, (motte(kastelen en ridders... Roerige tijden waren het,
waarin je je leven niet zeker was. Wie wil weten hoe het Zeeland van die jaren eruit zag, komt met
dit boek een heel eind. Aangevuld met opgravingsgegevens van (motte)kastelen. kloosters, binnen
steden en dorpen en met het boek van Ronald de Graaf Oorlog om Holland 1000-1375waarin het
conflict Zeeland bewester Schelde militair wordt uiteengezet (al eerder in Nehalennia besproken
door Peter Sijnke), komt er langzaam maar zeker kleur in de tekenplaat over die tijd. En wie in deze
haastige tijd alleen de conclusies wil weten, kan bij Kruisheer aan het eind van de paragrafen
terecht. Een klein puntje en misschien heb ik iets over het hoofd gezien, maar is er een reden
geweest om Zierikzee overal als Zieriksee te schrijven, ook als het de huidige stad betreft? En, op
welke wetten of bepalingen gaat het verdrag van Brugge terug? Die vraag hoorde niet thuis in het
onderzoek van Kruisheer, maar is misschien weer voer voor nieuwe onderzoekingen.
Hans Sakkers, Bunkers op Toorenvliedt. Duits hoofdkwartier van de Atlantikwall op Walcheren
1942-1944 (Koudekerke 1998) (met een losse bijlage over de 'Meldingen van de Inlichtingengroep
Albrecht over de Wehrmacht op Toorenvliedt' en citaten uit de briefwisseling tussen Leer en
Schorer). 48 blz.. bijlage 12 blz. Lichtdruk. Prijs 19,95.
De herinneringen die een mens heeft, komen niet altijd overeen met de werkelijkheid en dat wordt
soms bijzonder nauwkeurig aangetoond door onderzoek. Dat realiseerde ik me terwijl ik het boek
van Hans Sakkers over de bunkers op Toorenvliedt las. Ontelbare uren heb ik tijdens mijn jeugd in
de jaren zestig in het park Toorenvliedt doorgebracht. Daarover heb ik al eens iets geschreven in
Nehalennia 115 (1997, pp. 25-26), naar aanleiding van, jawel, een boek van Sakkers en Houterman
over het Landfront Vlissingen. Ik heb toen niet geschreven over Vijvervreugd, de villa die zich
naast Toorenvliedt bevond. Waarom niet? Ik heb geen herinneringen aan bunkers op Vijvervreugd.
En ik lees in het boek van Sakkers dat de bunkers die in de oorlog op Vijvervreugd zijn gebouwd,
wat er veel waren, in de jaren veertig en zestig zijn afgebroken. Het buiten zelf is door brand ver
woest, ergens eindjaren zestig. Ik was erbij, want vanuit ons huis, aan de maaltijd gezeten, zag je
de rook boven de bomen uitkomen. Dat was dus snel op de fiets, door het park scheuren naar de
brand. Het buiten stond al jaren leeg. We speelden er vaak achter. Er lagen bergen kalk, voor de
grondverbetering van de landbouwgronden. Wij noemden die wereld de Witte bergen. Er waren
poeltjes met kikkers en salamanders. Na de afbraak van Vijvervreugd werd het buiten volgebouwd
met onderkomens van de stichting voor verstandelijk gehandicapten onder dezelfde naam, nu
Arduin. Op de plaats van de villa staat nu het gebouw van de Middelburgse jeu de boules-vereni-
ging. Maar geen bunkers dus, in mijn herinnering. Waren ze toen al weggehaald of zijn ze me
gewoon niet opgevallen, omdat er al zoveel in Toorenvliedt stonden? De foto's in het boek van
Sakkers tonen - afgezien van een paar recente opnamen van bunkerdetails - hoe de buitens erbij
stonden voor, tijdens en na de oorlog. De laatste foto's zijn van rond 1950, toen park Toorenvliedt
opnieuw was aangelegd en Vijvervreugd er desolaat bij lag. Het lijkt erop of er toen al niemand
meer woonde. De foto's op pagina 8 tonen Vijvervreugd op zijn aardigst, eenmaal vanaf de
Kruisweg - toen nog een onooglijk zandig landweggetje - en eenmaal in de tuin. Waaruit blijkt dat
Vijvervreugd een buiten met allure was. Vervolgens kwam de oorlog. Als je een blik werpt op de
foto's van vlak na de oorlog, blijkt hoe vreselijk er is huisgehouden. Sakkers beschrijft hoe dit zover
kon komen. Aan de hand van een briefwisseling tussen de tuinman van Toorenvliedt (A. Leer) en
de eigenaar (jonkheer mr. J. C. Schorer) kun je volgen hoe Toorenvliedt, maar ook Vijvervreugd,
een steeds sterker militair karakter kregen. Meteen na het begin van de bezetting werd Vijvervreugd
bewoond door 70 patiënten en verplegend personeel van het Vlissingse St.-Josephziekenhuis. Niet
lang daarna werd ook Toorenvliedt door zo'n 125 mensen bewoond. Daarna werd het gebouw nog
gebruikt voor de opvang van - onder anderen - de Commissaris der Koningin, maar vanaf juli 1942
28
