RUNENTEKENS OP BENEN VOORWERPEN UIT ZEELAND
Annemarie Cleophas-Smink*
Inleiding
Runen zijn oorspronkelijk schrifttekens van het oud-Germaanse alfabet, dat 24 tekens bevatte. In de
Vikingtijd, ca. 800 tot 1000 na Christus, is dit alfabet vervangen door een korter, bestaande uit slechts
16 tekens. Deze tekens hebben ieder een eigen naam en betekenis. Elke rune heeft zowel klank- als
woordwaarde. De runentekens zijn gedurende een periode van ongeveer 1000 jaar gebruikt en terug
gevonden op steen, hout, metaal en zelfs in manuscripten. Meestal zijn runentekens de dragers van
belangrijke mededelingen (de Jelling-steen) of persoonlijke boodschappen (zwaardheften) en ken
merken (Negau-helm). Het runenschrift is epigrafisch en kent geen ontwikkeling als lopend schrift.'
De leesrichting is volkomen willekeurig. Runen vormen samen met de voorwerpen waarop ze staan,
een interessant en waardevol corpus van onze vroege Europese cultuur. De lijst van voorwerpen met
runen groeit nog steeds. Tot nu toe zijn er ongeveer 5.000 inscripties, waarvan de meeste in
Scandinavië zijn gevonden. De meeste voorwerpen in ons land zijn gevonden en op echtheid onder
zocht in Groningen en Friesland. Er is evenwel in deze tak van wetenschap weinig met zekerheid te
stellen omdat de bronnen erg schaars zijn. De etymologische verklaringen van het woord 'rune'
variëren van 'fluisteren' tot 'lied' en van 'geheim' tot 'snijden/castreren'.
De mogelijke aanwezigheid van runentekens op benen voorwerpen gevonden in Zeeland is het
onderwerp van dit essay over benen kammen, die in Oost-Souburg tijdens het onderzoek in de ring-
walburg zijn gevonden.
Runen of decoraties op kammen
Het nu volgende is een verkorte, uit het Engels vertaalde, versie van het essay 'Runes or decora
tions on combs'. Het werd in juni 1997 geschreven als afsluiting van een doctoraalcursus aan de
RUL over runentekens en hun verspreiding in Nederland.
Het oorspronkelijke essay behandelde drie onderwerpen:
1. Een overzicht van kammen e.d. met runentekens welke gevonden zijn in Nederland.
2. Onderzoek naar de kammen die gevonden zijn in Oost-Souburg; daarbij hoort een voorwerpje
afkomstig uit Ritthem.
3. Literatuuronderzoek naar kammen in twee saga's.
In dit verkorte artikel is slechts het tweede deel vertaald weergegeven; dit betreft een nadere bestu
dering van de kammen die tijdens de opgraving in Oost-Souburg in 1969-1971 zijn gevonden.2 De
kammen behoren tot de collectie van het Provinciaal Archeologisch Centrum Zeeland te Middel
burg. Onderzocht is of de kammen decoraties of runentekens vertonen en of er overeenkomsten aan
toonbaar zijn tussen de kammen en een aantal zogenaamde 'annular broches' gevonden in Enge
land.3 Ook is de zogenaamde 'drietand' uit Ritthem onderzocht.4
Runentekens op kammen in Nederland
Er zijn in Nederland met zekerheid vijf kammen met runentekens bekend. Ze staan beschreven in
het boek van Marlies Philippa en Aad Quak.5 Deze kammen waren reeds eerder door twee Duitse
wetenschappers, Klaus Düwel en Wolf-Dieter Tempel, onderzocht. Zij kwamen tot de conclusie dat
er inderdaad runentekens aanwezig waren. Hun bevindingen zijn gepubliceerd in Palaeohistoria.6
Een markant feit is dat al deze kammen in het noordelijk deel van Nederland gevonden zijn. Drie
kammen zijn te bezichtigen in het Groninger Museum te Groningen. De andere twee bevinden zich
in het Fries Museum te Leeuwarden.
2