HET CAERT-THRESOOR VAN
BARENT LANGENES (1598)
<ry
elandica in
/^\S oude
Ronald Rijkse
boeken
Op 7 mei 1999 werd in de Zeeuwse Bibliotheek een mapje met 5 ansichtkaarten met afbeeldingen
uit bijzondere oude Zeeuwse boeken uit de collectie van de Zeeuwse Bibliotheek gepresenteerd
onder de naam Zelandica in oude kaarten. Dit mapje is verschenen in het kader van het 'oud-bezit'-
fonds dat in 1996 door de Stichting Vrienden van de Zeeuwse Bibliotheek in het leven is geroepen
om restauratieprojecten te kunnen realiseren. Een van de afbeeldingen betreft de kaart van Zeeland
uit het Caert-Thresoor van Barent Langenes uit 1598. Over dit vrij zeldzame atlasje (een achttal
exemplaren zijn in openbare collecties bekend: 4 in Nederland, 1 in Engeland, 2 in Amerika en 1 in
Denemarken) gaat het onderhavige artikel.
Het Caert-Thresoor
Op het eind van de 16de eeuw verschenen de eerste Noord-Nederlandse wereldatlassen in de vorm
van zakatlasjes. Een van de eerste was het Caert-Thresoor, in de betekenis van kaarten-'schat' of
opbergkast, waarin kaarten bewaard worden. De volledige titel luidt als volgt: Caert-Thresoor,
Inhoudende de tafelen des gantsche Werelts Landen, met beschryvingen verlicht, tot lust vanden
Leser, nu alles van nieus met groote costen ende arbeyt toegereet. Dit oblong-formaat atlasje met
de formaten 11,5 x 17 cm verscheen in 1598 bij de Middelburgse drukker Barent Langenes, die ook
boekverkoper en uitgever was, en woonde op de hoek van de Giststraat in het huis De Vier Winden
(1597-1605). Over de man is verder weinig bekend, we weten alleen dat er bij hem onder andere
een aantal reisverhalen zijn verschenen. Dit atlasje bevat 169 gedetailleerde kaartjes in
kopergravure, oorspronkelijk gegraveerd door Jodocus Hondius en Petrus Kaerius, die elk de
afmeting van ca. 8,5 x 12 cm hebben. De fraai gegraveerde titelpagina, die helaas in ons exemplaar
ontbreekt ten gevolge van de brand in 1940, toont acht mannen aan een tafel bezig met geografische
of zeevaartkundige studies, met globes, boek, astrolabium en andere cartografische instrumenten.
Op een plank staat een rij gebonden boeken, mogelijk atlassen. Door het raam hebben we uitzicht
op zee met een schip met volle zeilen en een kust met het opschrift America. Hieronder volgt de
vermelding: Tot Middelburch, by Barent Langenes, ende men vintse te coop by Comelis Claesz.
Deze Cornelis Claesz., drukker te Amsterdam, gaf in 1599 de tweede druk van dit atlasje uit en was
bij de druk van 1598 mogelijk als mede-uitgever betrokken. Of misschien was het eerder andersom
en werd in Amsterdam in 1598 de eerste stap gezet op het pad van de productie van wereldatlassen
door Cornelis Claesz. Ortelius, de vormgever van de wereldatlas, was namelijk in datzelfde jaar te
Antwerpen overleden en bovendien was deze stad de hegemonie op allerlei gebied kwijtgeraakt
sinds ze in 1585 weer in Spaanse handen was gevallen. Met de introductie van het Caert-Thresoor,
een actuele zakatlas van gedegen kwaliteit, bleek weldra hoe groot de belangstelling en de
mogelijkheden in de Noordelijke Nederlanden waren om een wereldatlas op de markt te brengen.
Cornelis Claesz., gespecialiseerd in land- en zeekaarten en boeken over de kunst van het navigeren,
had reeds verschillende edities gedrukt van Waghenaers Spieghel der Zeevaerdt (1592) toen hij,
samen met Barent Langenes, met het Caert-Thresoor een gouden greep deed. Het werk werd tot in
de eerste helft van de 17de eeuw verschillende keren herdrukt en ook in het Latijn en het Frans
uitgegeven. Dit succes betekende de doorbraak voor de grotere atlassen zoals die van Mercators
Atlas, die sinds zijn verschijnen in 1595 kansloos was tegenover het Theatrum Orbis Terrarum
(1570) van de Antwerpenaar Abraham Ortelius. Sindsdien was het succes zo groot dat de naam
'Theatrum' meer en meer uit het geheugen verdween en de titel 'Atlas' in de loop van de 17de eeuw
2
