Aflevering 164 zomer 2009
Noten
1. Zie voor de tekst van de 95 stellingen: H. Noordhuis e.a., Lutherse Geschriften,
belijdenisteksten van een kerk, 's-Gravenhage 1987, p. 295-308. Zie ook het hoofdstuk
'Luthers theologie: ontwikkeling en veroordeling', in: Dr. Sabine Hiebsch en drs. Martin van
Wijngaarden (red.), Martin Luther, zijn leven, zijn werk, Kampen 2007.
2. Zie voor de tekst van de Grote en Kleine Catechismus en de Augsburgse Confessie: H.
Noordhuis e.a., Lutherse Geschriften, belijdenisteksten van een kerk, 's-Gravenhage 1987
en K. Zwanepol, Belijdenisgeschriften voor de Protestantse Kerk in Nederland, Zoetermeer/
Heerenveen 2004. Melanchthon, de auteur van de Augsburgse Confessie, verzorgde in 1540
een nieuwe uitgave van de Confessio Augustana met daarin enkele veranderingen, waarbij
hij tegemoet kwam aan calvinistische opvattingen over onder andere het avondmaal.
Dat stuitte op verzet bij de lutheranen, die sindsdien het woord 'onveranderd' aan de
oorspronkelijke belijdenis van Augsburg toevoegden: de Onveranderde Augsburgse
Confessie.
3. Zie voor meer informatie over het kerkzegel: J. K. Schendelaar, Lutherse Kerkzegels in
Nederland,Utrecht 2000, p. 69-70.
4. Ontleend aan: P. W. Sijnke, 'Rondom de bouw van de Lutherse kerk te Middelburg', in: L.
Zoodsma (red.), Luthers Zeeland, Middelburg 1992.
5. Zie hiervoor: C. J. de Kruijter, Salzburgse vluchtelingen in Zeeland. Immigratie en integratie
in de achttiende eeuw, Goes/Den Haag 2006, p. 87-124. De Middelburgse lutherse predikant
Johannes Nicolaus Treijtel (komt ook voor als Treitel) speelde een belangrijke rol bij het
aantrekken van de Salzburgse immigranten voor de landbouw op Walcheren.
6. Zie hiervoor: J. H. Kluiver, 'De geschiedenis van het orgel van de Lutherse Kerk in
Middelburg', in: L. Zoodsma (red.), Luthers Zeeland, Middelburg 1992.
7. Ontleend aan: P. W. Sijnke, 'Rondom de bouw van de Lutherse kerk te Middelburg', in: L.
Zoodsma (red.), Luthers Zeeland, Middelburg 1992.
8. Ontleend aan: L. Zoodsma, 'Van toevluchtsoord tot vaste burcht. De historische
ontwikkeling van de Lutherse gemeenten in Zeeland en de geografische herkomst van hun
leden', in: L. Zoodsma (red.), Luthers Zeeland, Middelburg 1992.
9. Johannes Nicolaus Treijtel was van 1710 tot 1736 predikant bij de lutherse gemeente in
Middelburg. In mei 1736 legde hij zijn ambt neer na een persoonlijk conflict met zijn collega
Theodorus de Hartogh en een scheuring in de gemeente. Treijtel overleed in 1741.
10. Zie voor verdere informatie over het zwaansymbool: J. K. Schendelaar, Luther, de Lutheranen
en de zwaan, Aalsmeer/Woerden 1993.
11. Zie voor een uitvoerige beschrijving van het ontstaan van de gemeente in Groede: C. J. de
Kruijter, Salzburgse vluchtelingen in Zeeland. Immigratie en integratie in de achttiende eeuw,
Goes/Den Haag 2006.
12. J. K. Schendelaar, Luther, de Lutheranen en de zwaan, Aalsmeer/Woerden 1993.
13. Zie over dit conflict: A. van der Veer, 'Van een verloren zoon en een trouwe herder. Twee
predikanten uit de geschiedenis van de Lutherse gemeente in Middelburg', in: L. Zoodsma
(red.), Luthers Zeeland, Middelburg 1992, p. 48-55.
14. Zie voor verdere informatie: C. Ch. G. Visser, De Lutheranen in Nederland tussen katholicisme
en calvinisme, 1566 tot heden. Dieren 1983, hoofdstuk 5 (Organisatie en gemeenteleven). Op
pagina 56 wordt geschreven, dat Middelburg in 1614 enkele kleine afwijkingen bij doop- en
avondmaalsbedieningen naar voren brengt.
15. Zie voor verdere informatie: C. Ch. G. Visser, De Lutheranen in Nederland tussen katholicisme
en calvinisme, 1566 tot heden. Dieren 1983, hoofdstuk 10 (Het oude en het nieuwe licht) en
Paul Estié, Van afgescheiden gemeente tot kerkgenootschap. Geschiedenis van de Hersteld
Evangelisch-Luthersen in Amsterdam, 1791-1836, Hilversum 2007.
16. Evangelisch-Luthers Weekblad, 4e jaargang no. 8, 23 februari 1952, p. 43.
Gedrukte bronnen over de Zeeuwse lutherse gemeenten:
Th. A. Fafié e.a., Hoe het Lutherde in Nederland. De geschiedenis van de Lutherse gemeenten in
Nederland, deel 1, Woerden 1994 (Middelburg, p. 150-154), deel 2, Woerden 1997 (Groede, p. 134-
141; Veere, p. 262-163; Vlissingen, p. 264-269; Zierikzee, p. 309-313).
J. C. de Hooge, 'De lutherse kerk in Zeeland', Zeeuws Tijdschrift, jg. 29, 1979, nummer 2.
L. Zoodsma, 'Van toevluchtsoord tot vaste burcht. De historische ontwikkeling van de Lutherse
gemeenten in Zeeland en de geografische herkomst van hun leden', in: L. Zoodsma (red.), Luthers
Zeeland, Middelburg 1992.
