De Staats-Spaanse Linies: van 'conflict' tot
'cultuur'
Jan J.B. Kuipers
Op zaterdag 6 april 2013 is in de historische kerk van IJzendijke mijn
boek 'De Staats-Spaanse Linies. Monumenten van conflict en cultuur'
gepresenteerd. Aansluitend presenteerde museum Het Bolwerk in dezelfde
plaats de expositie 'Staats en Spaans in de clinch nadat in de kerk eerst de
vernieuwde website www.staatsspaanselinies.eu in werking was gesteld.
Bijna 450 'objecten': forten, schansen, linies en vestingstadjes in een gebied
van zo'n 80 x 40 kilometer aan weerszijden van de Belgisch-Nederlandse
grens tussen Knokke en Antwerpen - dat zijn de Staats-Spaanse Linies. Een
militaire raid in 1583 vormt de eerste aanzet; sommige elementen speelden
nog een rol in de Tweede Wereldoorlog. De linies vertegenwoordigen
zo'n vierhonderd jaar geschiedenis in en van West-Vlaanderen, Oost-
Vlaanderen, Antwerpen en Zeeland. Geschiedenis die het karakter, de
verschillen en overeenkomsten van deze gebieden sterk meebepaalt.
Het begin: de Moffenschans
Het is 6 november 1583. Over de Honte koersen vanuit de Zeeuwse
hoofdstad Middelburg dertig scheepjes op Terneuzen aan, volgepakt
met zo'n duizend voornamelijk Duitse huurlingen. Bevelhebber is Filips
van Hohenlohe, sinds 1575 in dienst van Willem van Oranje en met
mooie overwinningen op zijn naam. Hij veroverde onder meer in 1576
Geertruidenberg, in 1577 Steenbergen, Tholen en Breda. Hohenlohe,
ook wel Hollock genoemd, is een knap maar roekeloos en drankzuchtig
legeraanvoerder, die later door prins Maurits ondanks zijn kwaliteiten op
een zijspoor zal worden gezet.
Maar nu, eind 1583, leeft Willem van Oranje nog en is Hohenlohe een
man van gewicht. Wat is de aanleiding voor zijn raid met tien vendels
huurlingen; Neuzen is toch al in Staatse handen? Jawel, maar jonkheer
Servaes van Steelant is naar de Spanjaarden overgelopen en de hele
omgeving is voor de Opstand verloren gegaan, inclusief Hulst, Axel en
Sas van Gent. In 1578 heeft Servaes van Steelant als hoogbaljuw van het
Land van Waas de calvinisten nog bijgestaan bij het plunderen van de
abdij van Boudelo; vijf jaar later, op 30 oktober 1583, wordt zijn fraaie
kasteel in het Oost-Vlaamse Wissekerke zwaar beschadigd door een aanval
van de Staatse troepen onder Marnix van Sint-Aldegonde. Marnix laat
karrevrachten stro aanvoeren en steekt het slot in brand. Deze actie is het
directe gevolg van Servaes' overlopen naar Spaanse zijde. Een dag tevoren
heeft hij de troepen van Alexander Famese, de hertog van Parma en
landvoogd van de Nederlanden, in zijn kasteel ontvangen. Diens overmacht
heeft het Land van Waas tot overgave gedwongen. Hiermee komt ook het
oostelijk deel van het huidige Zeeuws-Vlaanderen in Spaanse handen en
wordt Servaes door de opstandelingen bestempeld tot verrader.
Hohenlohe weet in elk geval het verlies van Neuzen te verijdelen. Een
belangrijk wapenfeit voor de Staatsen, omdat Terneuzen de vaart op en
vanuit Antwerpen aan deze zijde van de Honte kan vrijhouden. Hij maakt
Aflevering 180 zomer 2013
