Over boeken
Nehalennia najaar 2015 nr. 189
Cartografisch speurwerk oudste Scheldekaarten
'De Scheldekaarten van 1468 en 1504' - het attentieniveau
van liefhebbers en kenners van de Zeeuwse cartografie
stijgt al sinds jaar en dag enkele graden, wanneer deze
opmerking valt. Deze als stripverhaalachtig panorama met
vele decoratieve details uitgevoerde kaarten hebben vooral
historische en esthetische waarde, méér dan geografische.
Het belangrijkste doel was niet een correcte weergave van
de Scheldeloop en de omringende landschappen. Het doel
was juridisch: de kaarten dienden als hulpmiddel bij pro
cessen voor de Hoge Raad in Mechelen omtrent tolheffing.
Het gaat volgens de 'klassieke' opvatting om twee kaarten.
De wellicht bekendste (i.c. de mooiste) is de kaart uit het
Antwerpse stadsarchief, daterend van 1504/05, met de
bijzondere afmeting van 75 x 547 cm. Het is een kopie van
een eerdere 'originele carte' blijkens een aantekening op
de rug, en daarmee 'naar neerstige collacie bevonden
concorderende'. De andere kaart (57 x 521 cm) bevindt
zich in het rijksarchief in Brussel, zou al dateren uit 1468
- aldus een publicatie van Gottschalk en Unger uit 1950 -
en heeft klaarblijkelijk voor een andere zaak gediend dan
de Antwerpse.
Recent onderzoek door de Zeeuwse geograaf Kees Bos
heeft het beeld van de twee roemruchte Scheldekaarten
aanzienlijk fijngesteld. Hij publiceerde zijn bevindingen in
een recent nummer van Caert Thresoor. Tijdschrift voor de
Geschiedenis van de Kartografie. Bos vertrekt vanuit de tot
dusver bekende feiten. De (behoorlijk gehavende) kaart
van 1468 omvat het gebied van Rupelmonde tot de Noord
zee en is in opdracht van Karei de Stoute vervaardigd
voor een proces over de Zeeuwse tol van Iersekeroord. De
kaart uit 1504/05 geeft ongeveer hetzelfde gebied weer;
vanwege de genoemde inscriptie op de achterzijde is vaak
verondersteld dat deze een kopie van de oudere is. Na een
exposé over de geografische en historische context, water
en geleidetollen, de ontstaansgeschiedenis, historiografi-
17
sche receptie en
fysieke kenmer
ken van beide
kaarten (zoals
de voor de
papierdatering
en -herkomst
belangrijke
watermerken)
bereikt de
auteur zijn verrassende conclusie: er zijn tussen 1468-1505
minstens vier Scheldekaarten vervaardigd, waarvan er
twee bewaard zijn gebleven. De originele kaart van 1468
is verloren gegaan, de Brusselse kaart is daar mogelijk
een kopie van en dateert uit de periode 1490-1500. Ook
de kaart die tussen 1496 en 1504 diende in een proces
tussen Philips de Schone en Bergen op Zoom is verloren
gegaan; de Antwerpse kaart is voor wat het rechterdeel
betreft een getrouwe kopie daarvan, terwijl het linkerdeel
(ongeveer Zeeland bevattende) mogelijk naar een andere
bron is geschilderd. Stevige bevindingen op basis van
meticuleus onderzoek! Speciaal vermeldenswaard vind ik
de belangrijke indicatieve rol van de watermerken op de
Brusselse kaart: een gotische P en een gotische Hand. Bos:
'Deze watermerken dateren de kaart tussen 1490 en 1500.
Het papier is in gebruik geweest van Utrecht tot Gent en
Mechelen.'
Kees Bos, 'De oudste kaarten van het Scheldegebied:
Een kwestie van datering The oldest maps of the
Scheldt estuary: a question of dating'. Caert Thresoor.
Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Kartografie
34(2015) 2, 54-66.
Jan Kuipers
I ■ntiitifl'HK ...ju. JF -■ H V\\
De Scheldekaart
uit 1504/05
(fragment), met
linksboven Goes
en rechtsboven
de later ver
dronken stad
Reimerswaal
(Rommerswale).
