Johannes Goedaert, de ontdekker van de metamorfose (1)
Kees Beaart
In 2017 is het 400 jaar geleden dat Johannes Goedaert in
Middelburg werd geboren. 2017 is ook het jaar waarin
het 800-jarig bestaan van Middelburg wordt gevierd.
Op de website '800 jaar Middelburg' heeft de gemeente
Middelburg gevraagd ideeën en initiatieven in te dienen
in verband met deze viering. Een van de 68 ingediende
initiatieven is mijn voorstel tot herdenking van het 400ste
geboortejaar van de insectenkundige Johannes Goedaert,
die ook een uitstekend kunstschilder, tekenaar en etser
was. Van alle inzendingen kreeg dit voorstel de meeste
stemmen of 'likes'.
Ieder die bekend is met het werk van Johannes Goedaert
vindt het onbegrijpelijk, dat hij niet veel meer bekend
heid heeft gekregen. Zijn herdenking in 2017 kan daar
verandering in brengen. Te denken valt onder andere aan
een tentoonstelling van Goedaerts erfgoed: zijn boeken,
tekeningen, etsen en schilderijen, waarbij natuurlijk ook
aandacht besteed kan worden aan werk van tijdgenoten en
collega's van Goedaert.
In 1996 vond ik in een antiquariaat in Kopenhagen een
boekje van Goedaert, dat door Goedaert zelf ingekleurd
bleek te zijn. Ik werd gefascineerd door Goedaerts uitzon
derlijke werk en prestaties en sinds die eerste kennisma
king verdiep ik me intensief in leven en werk van Goed
aert en zijn tijdgenoten. Nehalennia levert met de uitgave
van een serie artikelen over Johannes Goedaert, waarvan
dit het eerste deel is, een bijdrage aan de herdenking van
zijn 400ste geboortejaar.
Zeeland rond 1617
Ons land was sinds 1568 in oorlog met het machtige
Spanje. Een oorlog die 80 jaar zou duren. Middelburg, de
stad waar Goedaert werd geboren en zijn leven heeft door
gebracht, werd na een beleg van twee jaar in 1574 door
Willem van Oranje en de Geuzen bevrijd van de Spaanse
bezetting.
Het volk leed onder de jarenlange strijd tegen de Span
jaarden, maar die strijd spoorde ook aan tot saamhorig
heid. Mede door de oorlog tegen Spanje was Zeeland eind
zestiende eeuw en de eerste helft van de zeventiende eeuw
een machtige staat. Dankzij de ligging van Middelburg
en Vlissingen aan de Schelde bloeiden handel, kaapvaart
en visserij. Eind zestiende eeuw zeilden de eerste sche
pen vanuit Walcheren naar Oost-Indië. De wereld werd
ontdekt en vele tot dan toe onbekende planten, dieren en
producten werden Zeeland ingevoerd. De Verenigde Oost-
Indische Compagnie werd in 1602 opgericht en mede in
Middelburg gevestigd. Voor de handel met Amerika werd
in 1621 de eveneens in Middelburg gevestigde West-Indi
sche Compagnie opgericht.
De inname door de Spanjaarden in 1585 van Antwerpen,
de grootste stad van de Nederlanden, bracht duizenden
vluchtelingen naar Zeeland. In enkele decennia verdrie
voudigde de bevolking van Middelburg. De positieve
bijdrage van al deze nieuwkomers aan de opbouw en bloei
van Middelburg en Zeeland was gigantisch.
Naast een groep welvarende burgers waren er ook vele
armen, die slechts met moeite konden voorzien in de eer
ste levensbehoeften: voedsel en warmte. Zij waren veelal
afhankelijk van hulp van diaconie en stadsbestuur. De
penning Torf voor den armen uit 1660, die op de afbeel
ding te zien is, kon voor hen van levensbelang zijn. Deze
kon immers worden ingewisseld voor een stuk turf. Met
de zogenaamde klop, die in de penning geslagen is, was de
penning twee stukken turf waard.
Na vele jaren van oorlog is het begrijpelijk, dat een groot
deel van de bevolking hunkerde naar vrede of naar het
sluiten van een bestand met de vijand. Deze wens van de
bevolking wordt afgebeeld op het schilderij Allegorische
voorstelling van het Twaalfjarig bestand (zie afbeelding).
Op dit vermoedelijk in Zeeland geschilderde werk is
onder meer te zien dat getracht wordt Maurits het com
mando van de strijd tegen Spanje te ontnemen, door hem
met geweld de commandostaf te ontfutselen, terwijl het
symbool voor de vrijheid, de vrijheidshoed, door de lucht
zweeft.
Johannes Goedaert (1617-1668) is de ontdekker van de gedaanteverwisseling van insecten en de grondlegger van de
insectenkunde, de entomologie. Hij besteedde vrijwel zijn hele leven aan het opkweken van larven, rupsen en maden
om te bestuderen welke poppen, vliegen, kevers en vlinders het zouden worden. Zijn bevindingen beschreef Goedaert
in de Nederlandstalige driedelige serie Metamorphosis Naturalis, waarvan in 1660 het eerste deel verscheen. In zijn werk
beschrijft en illustreert Goedaert, als eerste in de geschiedenis, de metamorfose of gedaanteverwisseling van meer dan
honderd soorten insecten. Goedaerts werk was baanbrekend en baarde opzien in de zeventiende eeuw. Het luidde een
nieuw tijdperk van belangstelling, onderzoek, ontdekkingen en publicaties over insecten in.
Penning geslagen in 1660 te Middelburg. Deze penning met'klop',
rechts boven de O van TORF, kon worden ingewisseld voor twee
stukken turf.