Bouw van de korenmolen in Sommelsdijk
IcértrL
CjJ c-yc isetrt.
Jan Both
Standerdmolen op de Neulehaogte
In het begin van de achttiende eeuw staat de korenmolen
van Sommelsdijk in de polder op de zogenaamde 'Meu-
lehaogte', op enkele honderden meters afstand van de
dorpskern. Twee wegen leiden naar deze houten stan
derdmolen: de 'Meulwecht(Molenweg) vanaf de dijk en
'Meulpadt' (Molenlaan) vanaf het dorp. Beide namen wor
den in 1616 al in archiefstukken genoemd. Wanneer de
eerste molen van het dorp Sommelsdijk is gesticht, hangt
in de nevelen van het verleden. Sommelsdijk is in 1465
bedijkt en een molen is al eeuwenlang voor een plaats van
levensbelang, dus er zal al snel na het ontstaan van het
dorp een molen zijn gesticht. De genoemde molen op de
'Meulehaogte' met een molenhuis wordt in 1617 door de
ambachtsheer aan Aren Imanszoon in erfpacht uitgege
ven, maar gezien de namen al in 1616 worden genoemd,
ligt het voor de hand dat er op dezelfde plaats reeds een
molen heeft gestaan.
Een vet varken
Naast de erfpacht is de molenaar tevens verplicht tot
levering van zaken in natura. Zo heeft de ambachtsheer
bepaald, dat de molenaar jaarlijks dertien zakken van de
beste witte tarwe moet leveren en een 'veth gaaff vereken'
of achttien gulden, naar keuze van de heer. In plaats van
het varken mag hij ook twee tonnen appels leveren, 'gul
delingen en aagten' en een zak 'schoone aartnoten' of door
misoogst dubbele rente, te weten 26 zakken tarwe, vier
tonnen appels en twee zakken aardnoten het volgende jaar.
In 1651 wordt een nieuw contract opgemaakt met de
toenmalige molenaar Leendert Leendertszoon Vliegvis.
Leendert is gehuwd met de weduwe van de molenaar Aren
Arenszoon Korvinck. Omdat wordt geconstateerd, dat er
problemen zijn over de levering van deze zaken 'ten huijse
ende woonplaats' van de ambachtsheer Cornelis van Aers-
sen van Sommelsdijck, die niet in Sommelsdijk woont,
maar het meeste van de tijd in Den Haag verblijft, wordt
de levering in natura afgeschaft. In de plaats daarvan komt
jaarlijks een bedrag van 130 gulden (boven de bestaan
de 300 gulden erfpacht). Eén bepaling verandert niet: de
molenaar dient een zak tarwe te leveren aan de Kamer
van Retorica binnen Sommelsdijk. Zij laten van het meel
brood bakken en dat wordt op Koppermaandag (de eerste
maandag na Driekoningen) uitgedeeld aan de armen. Dit
gebruik zal blijven bestaan tot 1915. Waarom het destijds
is afgeschaft, is niet helemaal duidelijk.
Windrecht
Een ambachtsheer beschikt over diverse zogenaamde
heerlijke rechten. Niet overal heeft een ambachtsheer
dezelfde rechten, dat kan van plaats tot plaats verschillen.
Nehalennia
winter 2018
nr. 202
Eén van die rechten is het windrecht. Voor het stichten
van een molen heeft de molenaar toestemming nodig van
de ambachtsheer en betaalt als tegenprestatie erfpacht
soms aangevuld met 'toebaten' in de vorm van leveringen
in natura. In een akte wordt het een en ander uitvoerig ge
regeld. Zo moet de molenaar jaarlijks een bedrag betalen
voor het gebruik van de wind, het windrecht. Men gaat er
namelijk vanuit, dat 'over wiens land de wind waait, dien
is de wind'. Een belangrijk voordeel voor de molenaar is
echter, dat hij niet zomaar concurrentie kan krijgen, want
ook een andere molenaar moet toestemming vragen aan
de ambachtsheer. Doorgaans neemt de ambachtsheer
de reeds aanwezige molenaar in bescherming, zeker als
het aantal inwoners en de omvang van de ambachtsheer
lijkheid een tweede molen niet rechtvaardigen.
Stormschade
'Door een seer swaren en feilen stormwint' in de nacht van
8 op 9 december 1703 krijgt de houten standerdmolen van
molenaar Aren Korvinck het zwaar te voorduren, want
'eenige van de principaalste wereken (dienende tot behoude
nis van de selve mooie) sijn gebroocken 't gunt als ten deele
onsigtbaer sijnde, wel specialijck bespeurt wert door het
geweldig kraken en ongewone bewegingen' waardoor de
molenaar 'met een gemeene wint niet anders dan met de
uijtterste vreese en grooste becommeringe' de molen durft
te laten malen. Hij is bang dat de molen om zal vallen. Dat
is op zich geen vreemde gedachte, want dit type molen
heeft bij storm nogal eens de neiging omver te waaien.
Het zwakke punt vormt de verticale spil (de standerd), de
verbinding tussen het onderstel en de rechthoekige romp.
De romp vangt relatief veel wind en dan komen er grote
krachten op de standerd.
Herstel of nieuwbouw?
De Sommelsdijkse standerdmolen is dus zwaar bescha
digd. Wat kun je dan doen? Herstellen of nieuwbouw?
Aren Korvinck overlegt aan de tafel van zijn molenaars
huis vlakbij de onttakelde molen met zijn vrouw Adriana
van Aflaken. Aren heeft al berekend, dat de kosten voor
het opknappen van de bestaande standerdmolen aan
zienlijk zullen zijn. Hij heeft ook geïnformeerd met welke
investering hij bij de nieuwbouw van een stenen molen re
kening moet houden. De renovatiekosten liggen ongeveer
op de helft van de nieuwbouwkosten, maar dan heb je nog
steeds een oude molen. Bovendien wordt het molenaars-
huis 'bouwvallig ende irreparabel' gevonden. Het opknap
pen van het molenaarshuis gaat dus ook nog een lieve duit
kosten. Ze komen al snel tot de conclusie, dat zij een nieu
we molen willen oprichten en dan een in steen. De houten
standerdmolens worden na 1700 langzaam maar zeker
vervangen door ronde stenen molens. Zij zijn niet alleen
steviger, maar door de ronde vorm vangen ze bovendien
veel minder wind dan de standerdmolens en ze zijn ook
minder brandgevaarlijk en duurzamer. Een houten molen
vergt veel meer onderhoud. Het moet gezegd: de bouw van
een molen in steen is weliswaar duurder, maar deze uit
gave afwegend tegen de onkosten die je toch elk jaar kwijt
bent aan een houten molen, kom je tot de slotsom dat de
kosten na enkele decennia zijn terugverdiend.
Wensen
In het nabijgelegen Dirksland heeft collega-molenaar
Johannes Beenhouwer het plan opgevat een stenen koren
molen te laten bouwen. Als Sommelsdijkse molenaar kun
je toch niet achterblijven? Aren Korvinck heeft nog twee
wensen. Zo zou de molen dichter bij het dorp moeten ko
men te staan. De molen staat nu middenin de polder. Dit
zal waarschijnlijk gedaan zijn uit veiligheidsoverwegin
gen, omdat de houten molens als brandgevaarlijk bekend
staan. Nu hij een stenen molen wil laten bouwen, kan dit
nabij het dorp gebeuren. De tweede wens is eigenlijk een
dringend verzoek van de plaatselijke bakkers, namelijk het
hebben van builstenen naast de normale maalstenen. Met
de builstenen wordt veel fijnere bloem verkregen. De bak
kers hebben hier al verschillende keren om gevraagd, maar
het laten aanbrengen in de bestaande molen acht Aren
Korvinck een niet rendabele investering, zeker gezien de
huidige toestand van de molen.
Adhesiebetuigingen
Om een nieuwe molen te stichten is toestemming nodig
van de ambachtsheer. Het verzoekschrift van molenaar
Aren Korvinck wordt ondersteund door een verklaring
van het dorpsbestuur en een van de bakkers. Zo laat het
dorpsbestuur weten, dat men het 'ter mooie dragen van
den verre en beslickten weg sullen sijn ontlast ende bedient
sal werden met een steene straat van 't dorp tot aen de
te maken mooie'. Hierdoor kan bespaard worden op het
draaggeld dat de burgers kwijt zijn, met andere woorden:
de transportkosten gaan omlaag. Het zal voor de burgers
ook geen bezwaar zijn, dat zij in plaats acht pond per zak
negen pond maalloon moeten gaan betalen. Per saldo is
men toch goedkoper uit.
Niet alleen de burgers, maar zeker ook de bakkers zijn in
hun nopjes met de bouw van de nieuwe molen, omdat
Aren Korvinck hierin builstenen wil opnemen. De bakkers
zijn groot voorstander van het hebben van builstenen 'ten
eijnde ons intrest in 't backen van gebuelt broot, beschuijt,
fifth#-.
4of ficf
f Of/0 fejïtêH h ^fyfresfSfexriJj
a ff- j
- „V v er fv ffLJLfS.
13
Goeree-Overflakkee telt twaalf korenmolens, waarvan er elf in beheer zijn bij de eilandelijke Molenstichting. Alle twaalf
molens verkeren tegenwoordig in goede staat van onderhoud. Ze worden draaiende gehouden door vrijwillige molenaars.
De oudste molen vinden we in de voormalige Zeeuwse enclave Sommelsdijk en draagt de naam 'De Korenbloem'. Over de
bouw en diens voorganger handelt deze bijdrage.
Standerdmolen met molenhuis op de'Meulehaogte'. Detail kaart
uit Kaartboek van Pouwel van Beresteijn, Nationaal Archief
/ctsyt-
Fragment akte van concessie voor de bouw 22 december 1704,
Dorpsarchief Sommelsdijk
