Heidens if heilig?
Oude en minder oude voorbeelden van bijgeloof uit Aardenburg
Arco Willeboordse
Bijgeloof en volksgeloof
Bijgeloof is een nogal vaag begrip. In wezen is het een
waardeoordeel van mensen die menen dat hun geloof of
levensopvatting hoger staat of beschaafder is. Ze vinden
een bepaald verschijnsel minder-waardig en noemen het
bijgeloof. Vaak maakt zon verschijnsel deel uit van het
naast het officiële geloof of de officiële wetenschap be
staande volksgeloof. Eigenlijk zouden we daarom bijgeloof
voortdurend tussen haakjes moeten zetten.
Bijgeloof kan pseudo-religieus zijn of pseudo-wetenschap-
pelijk. Pseudo-religieus bijgeloof kunnen resten zijn van
een vroeger geloof - resten die worden afgewezen door
het officiële geloof en bestempeld als "heidens". Zulk bij
geloof is bijvoorbeeld vrijdag de dertiende, dat teruggaat
tot ver voor de komst van het christendom. Het komt ook
voor dat oude geloofsopvattingen niet worden afgewezen,
maar om redenen van een soepeler acceptatie juist worden
opgenomen in het nieuwe geloof. Het geloof in hekserij
(voorchristelijk van oorsprong) in het middeleeuwse
christendom is daarvan een illustratie.
Ook pseudo-wetenschappelijk bijgeloof komt voor, in een
toenemend aantal vormen lijkt het zelfs wel, zoals ufos,
aardstralen, aura's, homeopathie of ingestraald water.
Ingewikkelder is de plaats van pseudo-nieuws. Het kan
beschouwd worden als enerzijds een voorstadium, ander
zijds een overlapping van pseudo-religieus bijgeloof. Door
zijn irrationalisme, eenzijdigheid en vaak exclusivisme kan
het, bijvoorbeeld bij allerlei complottheorieën, geleidelijk
het karakter aannemen van pseudo-religieus bijgeloof.
Daarbij maakt het vaak gebruik van pseudo-wetenschap
pelijk bijgeloof.
In deze bijdrage beperken we ons, samenvattend en inge
geven door de ietwat arbitraire keuze van schrijver dezes,
tot het eerste type van bijgeloof - de beschreven vormen
komen allemaal uit Aardenburg.
Amuletten
Amuletten zijn voorwerpen waarvan gedacht werd dat
ze met een mysterieuze macht beladen waren. Het zijn
magische voorwerpen, waarmee mensen zich aan de ene
kant probeerden te beschermen tegen allerlei soorten van
gevaar of die anderzijds juist geluk zouden brengen. Amu
letten werden gedragen, bijvoorbeeld aan een kettinkje,
opgespeld op de kledij of neergezet in huis. De Romeinen
waren fervente amuletgebruikers en ook in Aardenburg
zijn verscheidene amuletten opgegraven. Vijf worden ten
toongesteld in het archeologisch museum aldaar: een zon
newiel, een geweitak, een fallus-lunula en twee vulvas.
(Terzijde: In strikte zin kun je bij de Romeinse amuletten
eigenlijk niet van bijgeloof spreken, omdat er geen of
ficieel, leerstellig Romeins geloof bestond, dat het gebruik
van amuletten afwees. Het gebruik van amuletten was in
tegendeel volledig geaccepteerd. Maar ten opzichte van het
traditionele christelijke geloof zijn de Romeinse amulet
ten wél bijgeloof. De term Romeins moeten we overigens
voorzichtig hanteren. De Romeinen in Aardenburg waren
nazaten van Keltisch-Germaanse voorouders en het Ro
meinse geloof was er in belangrijke mate een voortzetting
van het Keltische geloof.)
Over de gewei-amulet is niet zoveel met zekerheid bekend.
Het zou kunnen gaan om een symbool van een Keltische
hertengod. Van hertengoden was Cernessos, die afgebeeld
werd met een dubbel gewei, de belangrijkste. In zijn alge
meenheid werd het gewei door de Kelten geassocieerd met
levensgroei en ouder worden, in het bijzonder volwassen
worden. Misschien is de amulet om die reden gedragen
door een, misschien jonge Romeinse Aardenburger.
Zonnewielamuletten zijn vooral gevonden in Keltisch-
Romeins Brittannië en Gallië (Frankrijk, België en het
Rijnland). De aanbidding van de zon nam een belangrijke
plaats in in het Keltische geloof. Op voorstellingen van de
Keltische hemelgod Tarannis worden vaak spaakwielen
afgebeeld. De hemelgod werd meestal gelijkgesteld met
de Romeinse hemel- en oppergod Jupiter. Het is denkbaar
dat het zonnewiel ook een religieus souvenir of een votief-
geschenk aan de god zou kunnen zijn geweest - dat geldt
Een artikel geschreven op vrijdag de dertiende kan niet anders dan over bijgeloof gaan. Bijgeloof in Aardenburg in dit
geval. En bijgeloof in het Aardenburg van vroeger, om nog iets preciezer te zijn. Een beknopte en selectieve verkenning.
Zonnewiel- of radamulet Tweede-derde eeuw, Archeologisch Mu
seum, Aardenburg/Erfgoed Zeeland
