Het drama van de Tien van Renesse
10 december 1944
Kees van Walsem
Jaarlijks worden ze herdacht, de mannen die op 10 decem
ber 1944 door de Duitsers in Renesse werden opgehangen.
Er zijn plaatsen van herinnering in de kern van het dorp en
aan het begin van de laan naar slot Moermond. Er is een
site van Gert Slings met een indrukwekkende hoeveelheid
info. In 2016 verscheen een documentaire over hen en in
2018 een boek. Kortom: volop aandacht voor de Tien van
Renesse. En toch kan ik het gevoel maar niet kwijtraken dat
Putten en de Woeste Hoeve, Westerbork en Vught, de Greb-
beberg en andere plaatsen van herinnering meer bekendheid
genieten dan Renesse. Maar misschien vergis ik me daarin,
per slot van rekening woon ik een eiland te hoog. Maar hoe
het ook zij: de Tien van Renesse kunnen wat mij betreft niet
snel teveel aandacht krijgen. Het verhaal is aangrijpend
genoeg om steeds weer verteld te worden.
De 17 van Renesse
Het is eind 1944. Zeeland is bevrijd, behalve Schouwen-
Duiveland, dat door de Duitsers voor een groot deel
onder water is gezet om geallieerde aanvallen zo moeilijk
mogelijk te maken. In een dijkhuisje bij Zierikzee zitten
17 mensen te wachten op een boot die ze naar het be
vrijde Noord-Beveland zal brengen. Een eerdere poging
is mislukt en het kan echt geen uitstel meer lijden. Allen
moeten of willen het eiland af, nadat de Duitse comman
dant op 3 december verordend heeft dat alle mannen tus
sen zeventien en veertig jaar zich moeten melden voor de
Arbeitseinsatz. Gelukkig is het verzet erin geslaagd om de
meeste bevolkingsregisters te verdonkeremanen, maar een
nadeel daarvan is dat de bezettingsmacht nog agressiever
geworden is dan ze al was. Voor zo ver mogelijk dan, want
fanatiek waren ze al, door eerdere acties van de onder
grondse, door de onrust onder de Armeense soldaten op
het eiland, door een mislukte raid op Noord-Beveland in
november en vooral door het besef van een vrijwel zekere
nederlaag.
Zeventien mensen. De meesten zijn betrokken bij het
verzet, maar er zijn ook enkele geallieerde militairen bij
die tijdens de operatie Market Garden op Schouwen-Dui-
veland moesten landen, en er is een Armeense onderof
ficier bij die uit het Duitse leger deserteerde. Zeventien
ensen met elk hun eigen verhaal. De twee ondergedoken
geallieerde piloten proberen aan krijgsgevangenschap te
ontkomen en straks weer aan de strijd deel te nemen. De
derde geallieerde militair is een Nederlandse commando
in Engelse dienst. Misschien heeft hij zich wel afgevraagd
hoe de Duitsers hem zullen behandelen als hij in hun
handen valt: als krijgsgevangene of als illegale verzetsman?
Dan is er die Armeen die kaarten bij zich heeft met de
locaties van Duitse geschutsopstellingen en bunkers. Hij
hoopt dat hij de geallieerden kan winnen voor zijn plan
om een aanval in te zetten op Schouwen-Duiveland. Dan
zouden de Armeniërs op het eiland de Duitse soldaten
gemakkelijk kunnen uitschakelen. Bij de zeventien is ook
een student die geweigerd heeft de loyaliteitsverklaring
te ondertekenen en wie het tot nog toe gelukt is om de
Duitsers uit handen te blijven door zich als krankzinnig
voor te doen. Zeventien mensen. Daaronder ook de 3
die bevolkingsregisters uit de kluis van Renesse hadden
laten verdwijnen. En ten slotte enkelen die betrokken zijn
bij de L.O., of die verzetswerk doen als politieman of als
medewerker aan de illegale pers. Allen wachten in grote
spanning op de boot die hen naar het veilige Noord-Beve
land zal brengen en hopen daarbij op de steun die ze van
de Engelse commando's zullen krijgen, die met de boot
meekomen.
Het proces-verbaal van Wisse
Eén van de zeventien, politieman Wissebeschrijft na de
oorlog in een proces-verbaal wat er dan gebeurt (voor de
duidelijkheid heb ik hier en daar een kleine stilistische
wijziging aangebracht):
Op 7 december 1944 waren wij allen wederom aanwezig in
een dijkwachterswoning, staande aan de zeedijk, ongeveer
300 meter westwaarts van de Boereweg en ongeveer 300 me
ter oostwaarts van Suzanna's Kisters Inlaag, ongeveer 3 km
verwijderd van de bebouwde kom der gemeente Zierikzee.
Omstreeks 20.00 uur hebben wij, na aan de buitenzijde van
de dijk gekomen te zijn, wederom de afgesproken signalen
gegeven. Om 20.07 uur zag ik, verbalisant Wisse, dat er op
het water van de Oosterschelde 5 maal 3 korte lichtsignalen
werden gegeven. Om 20.30 uur kwam er uit de richting
Zierikzee een auto en deze reed in de richting Haamstede en
passeerde de plaats, waar wij ons verdekt hadden opgesteld.
In deze auto waren Duitse officieren gezeten. Vanaf de
boot kon men die auto zien rijden, aangezien de rijweg ter
plaatse ongeveer 400 meter over de dijk loopt. Daarna loopt
de weg iets naar beneden en is vanuit zee de auto niet meer
te zien geweest. Van 20.07 tot 21.00 uur, zijnde het tijdstip
dat de boot volgens afspraak aan wal zou komen, heb ik van
de boot vandaan geen lichtsignalen meer gezien, terwijl wij
tot 21.00 uur wel onafgebroken lichtsignalen gaven.
Op 7 december 1944, omstreeks 21.05 uur, hebben wij ons
teruggetrokken van de zeedijk en verzameld in de dijk
wachterswoning, waar de andere mensen zaten. In bedoelde
woning werd overleg gepleegd, waar de reeds ondergedoken
personen wederom ondergebracht zouden kunnen worden.
Veiligheidshalve besloten enkele mensen in de woning te blij
ven, waar wij - Van de Beek en Wisse - ze op 8 December
zouden weghalen. Door de agent van politie Van de Beek
- die de leiding van de overtocht had - werd mij, verbali
sant Wisse, opgedragen hem 150 meter vooruit te lopen en
dan zou hij met de Engelsen en de Armeen, alsmede enkele
Nederlanders naar Zierikzee volgen. Bij onraad zou ik licht
signalen geven.
Aan deze opdracht heb ik voldaan. Mijn echtgenote liep met
Nehalennia winter 2020 nr. 210
mij mee [met de fietsen aan de hand]. Op de Boereweg ge
komen, lopende in de richting Zierikzee, stootte ik plotseling
op 7 of 8 Duitse militairen, die vanachter de langs de weg
gestapelde pakken stro op ons afsprongen.
De arrestatie
Het lukt Wisse om de lastige vragen van de wantrouwende
Duitsers afdoende te beantwoorden. Als politieman mag
hij toch in spertijd buiten zijn? En dat hij hier op dit
tijdstip loopt met zijn vrouw is te wijten aan een lekke
band. Een smoes die hij had voorbereid door die band
voor vertrek te laten leeglopen. En om te bewijzen dat die
band echt leeg is, moet hij er natuurlijk wel het licht van
zijn zaklantaarn op richten. Uiteraard met als echte bedoe
ling het geven van lichtsignalen als waarschuwing aan de
achtergeblevenen in het dijkhuis. Hoogstwaarschijnlijk
zijn daar die lichtsignalen ook opgevangen, maar de waar
schuwing heeft uiteindelijk niet geholpen. En dat blijkt al
snel, want nadat de Duitsers Wisse en zijn vrouw hebben
laten gaan en die twee al een eindje op weg zijn richting
Zierikzee, horen ze achter zich het geluid van machinege
weren en pistolen.
Wat is er fout gegaan? De berichten daarover zijn niet
100% eensluidend, maar duidelijk is wel dat de boot die de
vluchtelingen kwam ophalen, door de Duitsers gesig
naleerd is. Volgens sommigen door een lichtkogel van
een oplettende schildwacht, volgens anderen doordat er
vonken kwamen uit de uitlaat van de boot. Maar hoe dan
ook: de Duitsers slaan groot alarm en tegen die inzet zijn
de pistolen van de verzetsmensen niet opgewassen. Het
is buitengewoon pijnlijk dat de Engelse commando's die
aan de vluchtelingen assistentie moeten verlenen op het
fatale moment niet aanwezig zijn. Waren ze te laat, omdat
de boot die hen bracht door een defect kompas op een
zandbak vastliep? Trokken ze zich terug omdat ze er geen
idee van hadden wat ze van het vuurgevecht in de buurt
moesten denken? Het blijft allemaal wat vaag, maar het
gevolg is dramatisch.
Enkele Duitse soldaten stuiten op de groep van 8 mannen
die enige tijd na Wisse en zijn vrouw het dijkhuis heb
ben verlaten en nu tegen de dijkhelling in dekking liggen.
Tijdens het vuurgevecht raakt Kees Lazonder, de gemeen
tesecretaris van Renesse, zwaargewond. De drie gealli
eerde militairen en de student weten te ontkomen, maar
de overigen - dus ook de mannen die nog in het dijkhuis
waren - worden gearresteerd.
Gemeentesecretaris Kees Lazonder
De Duitsers denken dat de zwaargewonde verzetsman
dood is en laten hem op de plaats van de confrontatie
achter. Als ze de volgende dag ontdekken dat hij nog leeft,
brengen ze hem 's middags rond 5 uur naar het Rooms-
Katholieke ziekenhuis in Zierikzee. Hoe Lazonder er dan
aan toe is, lezen we in een verslag van zuster Tecla: een
schotwond aan het achterhoofd als gevolg van het vuur
gevecht, schotwonden die de Duitsers als extra marteling
hadden toegebracht, de wonden niet verzorgd, de kleren
doornat van de achterliggende nacht, de voeten ontveld
doordat hij aan de armen was versleept, hoge koorts. Het
ziet er naar uit dat Lazonder niet lang meer leven zal.
Maar de Duitsers gunnen hem geen gewoon' sterfbed.
Om half twee 's nachts wordt hij opgehaald en naar hun
militair hospitaal in Haamstede gebracht. Daar zullen ze
proberen hem nog een poosje in leven te houden, want ze
willen dat hij er bij kan zijn als de openbare terechtstelling
van de anderen zal plaatsvinden. De anderen, die inmid
dels voor hun berechting naar Middelharnis zijn gebracht.
Niddelharnis en de tien van Renesse
Na een kort verblijf in het Wehrmachtsheim in Zierikzee
worden de negen Zeeuwen en de Armeense onderofficier
met een huifkar naar Brouwershaven vervoerd. Daar gaan
17
Het dijkhuis waar de Zeventien
tevergeefs op de boot wacht
ten. Goed zichtbaar is de kerk
van Zierikzee. Rechts op de
achtergrond
de Zeelandbrug. Foto: auteur.
