De bibliotheek van Jan Enge bertus Nolt
f SI
Rinus Willemseri
Tijdens de coronacrisis herschikte ik de boeken in mijn boe
kenkast. Dat was in één dag gebeurd. Ik heb ze niet geteld,
maar de bibliotheek van de IJzendijkse predikant Jan Engel-
bertus Molt was ongetwijfeld omvangrijker. Van hem kreeg
ik in 2015 een inventaris van zijn boekenbezit onder ogen.
Molt stierfin 1789, een paar maanden vóór de opstand
in Parijs. In zijn tijd was een ruime boekenverzameling in
huis iets unieks. Zeker in onze streek. Een groot deel van de
bevolking kon nauwelijks lezen en schrijven, laat staan dat
ze geld konden besteden aan de aankoop van boeken of een
lidmaatschap op een tijdschrift hadden. In dit artikel staat
centraal de inhoud van de boekenkast. Welk soort boeken
vinden we hierin? Allereerst schenken we aandacht aan de
geletterdheid in de Republiek en tenslotte aan de persoon
van Jan. Engelbertus Molt.
Geletterdheid in de Republiek
In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was
het onderwijs nauw verbonden met de Gereformeerde
Kerk. De schoolmeester was meestal voorzanger en vaak
ook nog ontvanger van de diaconie. De kinderen volg
den het onderwijs, dat voornamelijk uit lezen, schrijven,
rekenen en psalmen zingen bestond. Dat vond men meer
dan genoeg voor plattelandskinderen, die in de zomer op
het land werkten en eigenlijk alleens winters de scholen
bevolkten. Zij hadden thuis geen boeken en zouden die
later meestal ook niet verwerven.
Niet dat er geen lectuur op de markt was. Zeker wel. In de
Republiek werd er van alles gedrukt: Bijbels, psalmboeken,
reisverhalen en veel beschouwingen over de bijbel. Talloos
zijn de prekenbundels, maar al deze lectuur kwam niet bij
de gewone man in huis. Wel bij mensen van stand, zoals
een dominee, plattelandsdokter, notaris, burgemeester,
EN PJtJ
MINNE-BEELDIG
SELFSTRYT: uitlenen
TOONEELorRMANNELYKE
AGTBAARHEYDT:
GALATHEA of HERDERSKLAGT:
KLAEGENDE MAEGDEN;
dijkgraaf of griffier. Voor ieder was er van alles op de
markt.
Zeker aan het eind van de achttiende eeuw, toen de Verlich
ting zijn intrede deed en hele bijbelboeken onderworpen
werden aan een kritische blik. Er is dan tijd voor discussie
en meningsvorming. Met name de vele leesgezelschappen,
die eind die eeuw zijn opgericht, dragen daaraan bij.
Dominee Jan Molt leefde in deze tijd van leeskringen.
Hij had een abonnement op het tijdschrift "Boekzaal van
Europe" en de opvolger "Boekzaal der geleerde wereld",
waarin de nieuwste boeken besproken werden en ruime
aandacht werd geschonken aan kerkelijk nieuws in de
Nederlanden. Hij was dus op de hoogte van de laatste ont
wikkelingen in de Republiek, maar ook in de ons omrin
gende landen. Van Boekzaal beschikte hij over de registers
uit de periode 1692 tot en met 1786.
De inhoud van de bibliotheek
Voor het eind van de achttiende eeuw mag de boeken
verzameling van dominee Molt als uitzonderlijk worden
beschouwd, zeker voor ons gebied. Niet alleen vanwege
de omvang, 698 stuks, maar ook vanwege het grote aantal
banden dat in het Latijn, Hebreeuws, Frans, Duits en
Engels is geschreven.
De bibliotheek was ondergebracht in de studeerkamer,
links boven in de pastorie. Het totale gewicht van de
boeken zal ongeveer 1.000 kg geweest zijn, want een groot
aantal titels bevatte meer dan één deel. Dat betekent dat de
zolder van de daaronder gelegen kamer van zware balken
was voorzien.
Na zijn dood maakte de plaatselijke notaris en diens klerk
een gedetailleerde inventarisatie op. Daarbij werd niet al
leen de naam van het boek, de schrijver, de uitgever en het
jaartal vermeld, maar ook het aantal delen en het formaat,
zoals folio, kwarto of octovo. Ook komen we te weten of
er platen in opgenomen waren. Ook de soort van de band
werd genoteerd, zoals een "hoorn bantje", een leren of Pa-
rijse band. Opvallend is het aantal boeken met preken van
vakgenoten. Verder is vermeldenswaardig dat acht boeken
uit de 16e eeuw dateren.
Nu moet wel gezegd worden dat naarmate de inventarisa
tie vorderde, er minder gedetailleerd werd genoteerd. Op
het eind van de opsomming beperkte de klerk zich alleen
nog tot de naam van de schrijver en de titel van het boek.
In het begin van de inventarisatie was dat nauwkeuriger.
Ze moeten er dagen aan gewerkt hebben: de notaris en
zijn klerk. Omdat er nogal wat moeilijke woorden in de
titels zitten, komen we een groot aantal keren een ontspo
ring van de klerk tegen, bijvoorbeeld: "Cads: Gedagten in
Slapelooze nachten", Amsterd[am], 1710. Dit werk is nog
te achterhalen tot: Jacob Cats: Gedachten op slapeloose
nachten, 1659. Een andere titel, zoals: "Nondel: verschei
dene gedigten, Amst. 1664" verwijst naar gedichten van
Joost van den Vondel en "Hoofds gedigten met platen
Amst. 1636"; een bundel van Pieter Corneliszoon Hooft.
Tenslotte vernoemen we: "1 en 2 deel van Willem Bartjes
Nehalennia winter 2020 nr. 210
Ik ben me ervan bewust dat bij veel boeken de toewijzing
arbitrair is. Het resultaat geeft toch een zekere richting
aan.
De bibliotheek nader bekeken
Een groot aantal boeken komt natuurlijk uit de studietijd
van Jan Nolt in Leiden. De oudere boeken zou hij gekocht
kunnen hebben na zijn afstuderen in 1751, in boekwinkels
of op veilingen.
Mogelijk is een groot aantal oudere boeken van zijn vader
afkomstig. Als die in 1721 naar Indië vertrekt, zal hij zeker
niet zijn hele bibliotheek meegenomen hebben. Vermoe
delijk heeft hij die in depot achtergelaten en zijn ze later in
handen van zoon Jan terecht gekomen. Zo ook het vijfdelige
werk van Francois Valentijd: "Oud en Nieuw Oost-Indiën
en de VOC, dat in 1724 in Amsterdam verscheen. Lange tijd
was dit het standaardwerk over de Oost en gaf het een onuit
puttelijke bron van kennis en plezier. Dat Jan altijd een band
met dit gewest heeft behouden, bewijst het boek van Hof
stede, Oost-Indische Kerkzaaken, een tweedelig boek, dat
in 1779 in Rotterdam verscheen. Tijdens die verschijning
datum was dominee Molt al jaren in IJzendijke gevestigd.
Opmerkelijk is ook het grote aantal boeken dat in Middel
burg is uitgegeven. De onderwerpen zijn heel divers. Zo
vinden we Philips van Lansbergen: Hemelmeting, Middel
burg 1631 en Astrolabium, Middelburg 1635; J. van Rei-
gersberge, Chronik van Zeeland (met platen), Middelburg
1634 [met leren band] die naast de Chronicon Zelandiae
van J. Hudu, vermoedelijk Hondius, Middelburg uit 1634.
Reisbeschrijvingen vinden we ook: Historie Reisbeschrij
vingen door Europa (sic) Leiden 1700 met platen in een
hoornen band. Of: Nieuw ontdekkinge van Mexico, Am
sterdam 1699 in een hoornen band en met platen.
Ook met zijn studiestad Leiden bleef hij verbonden door
de aankoop van P. Pouwels: Zeelands register tot de Hooge
Schoole Leiden, Amsterdam Veta Theologie, 1775.
uitgewerkt". Deze twee delen slaan waarschijnlijk op Wil
lem Bartjes zijn boek Cijfferinghe (1604) en het vervolg
erop, deel 2 van 1636.
De totale omvang van de inventarisatie beslaat genum
merd 97 foliobladen. Aan het eind van de boedelbe
schrijving zetten notaris Francois Pieter Christiaansen
en getuige Antoine de Bije hun handtekening onder het
protocol.1
Als we de boekenverzameling nader bekijken, dan is de
vakliteratuur ruim vertegenwoordigd. Ik heb geprobeerd
de boeken te rubriceren in de volgende domeinen: theo
logie, filosofie, rechtswetenschappen, literatuur, natuur,
geschiedenis, aardrijkskunde, politiek en diversen. Nu was
het niet altijd mogelijk een strenge scheiding toe te passen.
TsJrUrnJ.
En andere Mengelrymen
Van dtn He er. E UnLlrl
J. CATS, "fofj
}-i k-rite druk van vcele drukfhuten gefuyvert, en met
vernieuwde Printverbeeldinge voorliet!.
Cats' Sinne- en
Minnebeelden
Te L E Y D E N?
HENDRIK vau dbr DEYSTER, i""?.
Met PirvuiGii.
Grafiek 1indeling boeken naar vakgebied,
in aantallen en procenten
jaartal
1730-1739 1740-1749 1750-1759 1760-1769 1770-1779 1780-1789
Fig. 2: Aantal boeken met het jaartal waarin deze verschenen
De kerk van Kloetinge, preekstoel
Het bekende
rekenboek van
Willem Bartjens
Theologie
40%
Diversen
4%
Politiek
1
Natuur
2%
Recht
1
Diversen
4%
Geschiedenis
12%
Natuur
2%
Literatuur
19%
Filosofie
11
■I'ïfftet Jit*
