jt Uéé&M
boren en is de zoon van Isaac Wilkens en Lena Frenk. Hij
was op 4 oktober 1880 naar Zierikzee gekomen en woonde
toen op het adres wijk C nummer 356. Als beroep vinden
we 'schapenslachter' en 'slagersknecht' en vanaf 1904 'sla
ger'. Abraham was intussen op 24 augustus 1903 te Gulpen
getrouwd met Regina Gras. Hij adverteerde regelmatig in
de Zierikzeesche Nieuwsbode. Zo verschijnt de volgende
advertentie op 5 juli 1904: "Lamsslagerij van A. Wilkens,
St.-Domusstraat. Dagelijks versch lams- en dik vet scha-
penvleesch, tegen concurreerenden prijs. Schapenvet 15
ct. per 5 ons. Let wel op het juiste adres: A. Wilkens. Let
wel op het juiste adres: St.-Domusstraat." [7]
y/P
exP- &Ccy
Verheugend nieuws is er op 26 augustus 1902. In huize
Labzowski op het Havenpark 5 [8] wordt Lion Labzowski,
zoon van Jakob Labzowski (25 april 1869, Deretschin) en
Betsy Bregman (9 maart 1871, Deretschin) geboren.13 Het
echtpaar dat vermoedelijk aan het eind van de tachtiger
jaren van de 19e eeuw uit Rusland vluchtte had in 1902 al
vier kinderen: Henoch Zierikzee, 18 maart 1896), Wil-
helmina (Zierikzee, 22 november 1897), Fennij (Zierikzee,
19 juli 1899) en Isidoor (Zierikzee, 8 juli 1901). Na Lion
wordt op 8 oktober 1904 nog een zoon geboren: Elias.
Vader Jakob Labzowski was winkelier in manufacturen
en vervulde daarnaast verschillende maatschappelijke
functies. In 1900 is hij 'pomper' op de zuigpomp 3 van
de brandweer. In de periode 1909-1919 is Jakob lid van
de 'Vereeniging voor Openbaar Onderwijs te Zierikzee.'
In 1914, bij het uitbreken van de 'Groote Oorlog' verblijft
het vluchtelingengezin Segal tijdelijk bij de familie Lab
zowski.14 Religieus betrokken is Jakob ook. In de periode
1901 tot 1920 vervult hij verschillende bestuursfuncties
binnen de Nederlands Israëlitische gemeenschap van Zie
rikzee. Op enig moment voert hij zowel het secretariaat
als het beheer over de penningen van de gemeenschap.
Zeker in die tijd, gezien de grootte van de gemeenschap,
een opgave.
We hebben nog één familie niet beschreven: de familie
Frenk. Haar Zierikzeese geschiedenis gaat terug tot aan
het begin van de 19e eeuw. Barend Aron Frenk, geboren
september 1815, is de eerste echte 'stoepeschieter'-Frenk.
Er zouden er nog meer volgen. Samuel Abraham Frenk
(Zierikzee, 14 november 1845), zoon van Abraham Frenk
en Sara Cohen, woonde in 1902, samen met zijn vrouw
Mietje van Klaveren en kinderen in Zierikzee. Het echt
paar had acht kinderen: Abraham Samuel (Zierikzee, 9
mei 1883), Mozes Salomon (Zierikzee, 30 januari 1887),
Nathan Salomon (Zierikzee, 25 mei 1885), Marcus Sa
lomon (Zierikzee, 9 maart 1888), Kaatje (Zierikzee, 13
december 1890), Sara, (Zierikzee, 22 september 1892),
Elisabeth (Zierikzee, 5 april 1894) en Mietje (Zierikzee, 19
december 1896). Het gezin woonde in 1902 op het adres
wijk B nummer 5; nu Appelmarkt 9. [9]
Vader Barend Aron Frenk was slager/vleeschhouwer.
Gedurende de periode 1876 tot 1903 adverteert hij zeer
regelmatig in de Zierikzeesche Nieuwsbode. In het begin
Nehalennia winter 2021 nr. 214
van de jaren negentig van de 19e eeuw is hij politiek actief
voor de Liberale partij. Binnen de joodse gemeenschap is
hij in de periode 1901/1902 bestuurslid en in 1904 voor
zitter van de Nederlands Israëlitische gemeenschap van de
stad. Aardig om te weten is dat hij in 1878 bezwaar heeft
aangetekend tegen zijn - verhoogde - aanslag rijtuigen-
verhuur. Na jarenlang in Zierikzee zijn vak te hebben uit
geoefend vertrekt bijna het hele gezin op 15 februari 1906
naar Rotterdam.
Een andere (schapen-)slachter die in 1902 ook in Zierik
zee woónt is Abraham Simon Frenk. Hij is geboren op 5
februari 1860 te Zierikzee. Naast schapenslachter komen
in de verschillende stukken ook de beroepen van 'slager'
en 'veehandelaar' voor. Een andere baan die hij op de
jeugdige leeftijd van 19 jaar had is die van 'slangenleider
bij den perspomp.' In 1888 komen we hem als 'korporaal'
tegen en in 1914, bij de oprichting van de burgerwacht,
wordt hij tot 'onbezoldigd dienaar van politie' benoemd.
Abraham die zijn hoofdberoep van slager in de Maarstraat
15 [10] uitoefende is nooit getrouwd geweest. Hij woonde
samen met zijn zus Betje Salomon (Zierikzee, 6 februari
1859) en broer Lion (Zierikzee, 3 maart 1861). Ook is er
nog een inwonende moeder: Maria Abraham Frenk (Zie
rikzee, 2 januari 1835 - Zierikzee, 2 december 1904). Toch
was Abraham Simon op sociaal en maatschappelijk terrein
actief. Zo is hij in 1907 commissaris van de buurtcom-
missie Verrenieuwstraat. Abraham overlijdt op 18 januari
1925 te Zierikzee. Zijn graf is op de joodse begraafplaats
van zijn geboortestad te vinden. Van zijn broer Lion weten
we dat hij slagersknecht en koopman in huiden was. Dat
van zijn zus Betje Salomon? Vermoedelijk huisvrouw en
hulp in de slagerij.
Zijn moeder Maria Abraham Frenk, die ook wel Malka
of Mietje werd genoemd, is de weduwe van Simon Levi
Frenk (Zierikzee, 11 maart 1816 - Zierikzee, 27 september
1861) en deze was helaas een niet zo succesvol koopman.
Het gezin moest daardoor met enige regelmaat aanklop
pen bij het joodse armbestuur. Maria, die na het overlijden
van haar man ook in zaken ging was eveneens niet zo suc
cesvol. In 1888 wordt ze zelfs failliet verklaard.
Komen we nu bij het deel dat voor de statistici onder
onze lezers interessant kan zijn. We begonnen met de
mededeling dat het gemeentebestuur van Zierikzee in
1902 schrijft dat de stad 28 joodse inwoners telt. Laten
we beginnen met het aantal adressen waarop joodse in
schrijvingen voorkomen. Dat zijn er tien: Van Appelmarkt
1 tot Visstraat 2/4. Het aantal echtparen: vier. Het aantal
alleenstaanden is ook vier. Het aantal kinderen jonger
dan twaalf jaar, peildatum 1 januari 1902 bedroeg negen:
twee jongens en zeven meisjes. In het jaar is er één ge
boorte: een jongen. Er zijn in dit jaar geen overledenen te
betreuren. Wel vertrekt er één persoon: naar Rotterdam.
Daar staat de vestiging van één persoon tegenover. De
opgemaakte lijst is zesendertig namen lang. Als we wil
len weten hoeveel joodse inwoners Zierikzee had aan het
eind van 1902 dan komen we rekening houdende met
geboorte, overlijden, vestiging en vertrek op een totaal van
vijfendertig personen. Maar dit is nog niet het juiste getal.
Wanneer we de 'twijfelgevallen' en de ambtshalve inschrij
vingen niet meenemen dan wordt het aantal gecorrigeerd
naar 32 personen: 16 mannen en 16 vrouwen. Vier perso
nen - ruim 14 percent - meer dan de officiële telling.
Dit lijkt, in eerste instantie voor de joodse gemeenschap
in Zierikzee, positief. Voor de gemeente Zierikzee is de
foutmarge van 14 percent wat minder positief. Uitgaande
van de opgegeven totale bevolking van 6.824 personen
zouden het er in positieve zin ook 7.779 kunnen zijn. Of
in negatieve zin zou het inwonertal slechts 5.868 kunnen
zijn. Natuurlijk is dit veel te kort door de bocht genomen.
Bij bevolkingsgetallen gaat het immers om de personen
erachter. Want, hoewel het daadwerkelijke aantal joodse
inwoners van Zierikzee positief afwijkt valt daar nogal
wat op af te dingen. De groep is gezien haar samenstel
ling erg kwetsbaar. Er zijn slechts vier gezinnen en de
aanwas - geboorte en vestiging - is minimaal. Vertrek van
bijvoorbeeld een gezin zou dan ook een gevoelig verlies
voor de joodse gemeenschap betekenen. Dat is ook wat er
in 1906 gebeurt: het gezin van Frenk vertrekt naar Rotter
dam. In totaal negen personen. Een verlies dat niet meer
wordt gecompenseerd. Het mag een klein wonder worden
genoemd dat de religieus-joodse gemeenschap pas in 1921
administratief-formeel bij die van Middelburg zal worden
gevoegd. Het zijn gelukkig mensen die de gemeenschap
vormen en niet de statistieken.
17
Handtekeningen.
Schilderij van H. J. Wolter, (1873-1952).
Noten
1. De nummers tussen teksthaken corresponderen met de nummers
op de plattegrond van Zierikzee. De plattegrond zelf geeft de situatie
van 1916 aan.
2. Op alijah gaan: naar Israël (Palestina) emigreren. Letterlijke beteke
nis van het Hebreeuwse woord alijah is 'opgang' of'opstijgen.
Justus van de Kamp en Jacob van der Wijk, Koosjer Nederlands.
Joodse woorden in de Nederlandse taal. Uitgeverij Contact, Amster
dam/Antwerpen, 2006.
3. Zierikzeesche Nieuwsbode, 9 augustus 1902 en N.I.W., 29 augustus
1902.
4. Zierikzeesche Nieuwsbode, 28 en 30 januari 1902.
5. Zeeuws Archief, Locatie gemeentearchief Schouwen-Duiveland,
Correspondentie van de stad Zierikzee 1903. Inv.nr.4147/413.
6. In de Zierikzeesche Nieuwsbode van 28 juli 1903 schrijft men over
de stand van zaken bij Hornemann: 'Het is daarom te hopen, dat de
politie zorgt, dat ieder zijn vuilnis brengt, waar ze behoort, en ze niet
tot zijn eigen gemak, maar tot ongemak van ieder ander, deponeert
op straat.'
7. Op 30 juli 1912 is ze vertrokken naar Vlissingen. Wellicht heeft ze
daar haar toekomstige echtgenoot ontmoet. Marie overleed op 30
maart 1914 te Doorwerth (Renkum).
8. Zeeuws Archief, Archief van de Nederlands Israëlitische gemeente te
Middelburg en voorgangers en opvolgers 1704-1996, corresponden
tie 1840. Toegang 55, inv.nr. 72.
9. Zeeuws Archief, Strafinrichtingen Zeeland 1809-1973, Strafinrich
tingen te Middelburg, Signalementsregister 1847-1852. Toegang 254,
inv.nr. 222, inschrijfnr. 2109.
Zeeuws Archief, Strafinrichtingen Zeeland 1809-1907, Strafgevan
genis te Middelburg, Inschrijvingsregister 1848-1851. En Huis van
bewaring te Middelburg, Inschrijvingsregister 151-1856. Toegang
254, inv.nr. 317, inschrijfnr. 1692 en inv.nr. 238, inschrijfnr. 594.
10. Hoofdelijke Omslag te Zierikzee, periode 1902 tot en met 1921/22.
11. Het Burgerlijk Armbestuur droeg de kosten. Het Israëlitisch armbe
stuur leidde in 1902 al jarenlang een marginaal bestaan.
12. N.I.W., 29 augustus 1902 en 1 oktober 1902
13. Hij is één van de negen jongens die in augustus worden geboren.
Meisjes? Slechts drie. In heel 1902 worden 104 jongens en 84 meisjes
geboren.
14. Het gezin Frankel heeft in die tijd het vluchtelingengezin Spalter -
vader, moeder en twee zonen -, onderdak verleend.
