Zomaar een getal: de joodse bevolking van Zierikzee in
het jaar 1902
Jan Kouwen
Dat grootte, beter gezegd volume, bij een onderzoek niet
altijd zaligmakend is heb ik laatst weer eens bevestigd zien
worden. De charme van onderzoek zit hem toch vaak in
het detail.
Zo vroeg ik me af of een getal dat in de administratie van
de gemeente van Zierikzee genoemd wordt wel juist kon
zijn. Het gaat hier om het aantal joodse inwoners van de
stad Zierikzee in het jaar 1902. Volgens opgave waren dat
er 28. Op een totale bevolking van 6.824 personen is dat
niet echt veel. Niet eens een half percent.
Het genoemde cijfer is gebaseerd op het bevolkingsregis
ter van de stad over de periode 1881 tot en met 1914. Dat
was dan ook de plaats om te gaan kijken of het klopte.
Het oude fiches-systeem mocht letterlijk haar licht op de
zaak werpen. Een behoorlijke klus omdat je al deze fiches
bekijken moet om zo alle namen - met de rest van de ge
gevens - te kunnen noteren. Bijvoorbeeld op welke datum
men naar Zierikzee kwam of vertrok. Het heeft enige tijd
geduurd, maar tenslotte was er een behoorlijke lijst met
namen. De volgende stap was het filteren, elimineren, cor
rigeren en controleren van het genoteerde. Omdat niet
zeker is of het getal van 28 joodse inwoners op een peil
datum is bepaald - bijvoorbeeld 1 januari of 31 december
van 1902 - is het overzicht eerst teruggebracht tot een
volledig jaar. Dus inclusief de 'bewegingen van komst en
vertrek.
Nu is het verleidelijk om gelijk met totalen en statistische
gegevens te komen, maar waarom niet 'gewoon' een aantal
uit het rijtje nalopen? Dan komen de totalen wel aan het
eind.
We beginnen met een twijfelgeval: Abraham Willem
Buurent, geboren op 27 september 1856 te Opperdoes en
in 1902 wonende op de Mol 7. Als beroep staat 'O.I. amb
tenaar met verlof' vermeld. Hij heeft zich op 30 januari
1894 in Zierikzee gevestigd. Maar op de kaart staat 'ambts
halve ingeschreven'. De vraag is dus of hij daadwerkelijk
in de stad woonde. Maar wat nog lastiger is: met potlood
staat geschreven 'israëliet'. Of het klopt? Zijn vader is Wil
lem Samuel van Buuren en de naam van zijn moeder is
Mietje du Mosch.
Een echtpaar dat zich op 3 augustus 1899 te Zierikzee ves
tigde was Arthur Frankel en Mietje Wijzenbeek. Arthur,
geboren op 30 juni 1853 te Zwolle is de zoon van opper
rabbijn Jacob Frankel en Dorothea Baer. Mietje, geboren
op 31 maart 1860 te Culemborg, is de dochter van Izaak
Wijzenbeek en Betsie Berlijn. Het echtpaar dat op 14
maart 1897 te Zaandam was getrouwd kwam van Amster
dam naar Zierikzee. Arthur had daar gesolliciteerd naar de
functie van redacteur bij de 'Zierikzeesche Nieuwsbode'.
Het echtpaar zou tot aan zijn pensionering in 1920 in Zie
rikzee blijven wonen, eerst op het adres Havenpark 41 [l]1
en later in 't Vrije 10. [2] In Zierikzee is in 1903 ook hun
tweede zoon Jacob geboren, die op alijah is gegaan en in
april 1992 te Haifa is overleden.2
Arthur was een druk bezet man. Naast zijn redacteurschap
is de lijst van organisaties- zowel joodse als niet-joodse
- waar hij bemoeienis mee had indrukwekkend te noe
men. Van 1901 tot zijn vertrek heeft hij binnen de joodse
gemeenschap diverse bestuursfuncties bekleed, waaronder
het voorzitterschap in de periode 1912 tot en met 1917.
Ook heeft hij nog geprobeerd om een politieke carrière te
starten. Dit mislukte jammerlijk. Maar misschien was dit
maar goed ook omdat hij - onder het pseudoniem 'Brinio'
- regelmatig het stadsbestuur van Zierikzee in de 'Nieuws
bode' op de hak nam. Ook de viering van de verjaardag
van koningin-moeder wordt door Brinio bekritiseerd.
Vanwege de zondagsrust waren de festiviteiten verzet naar
de zaterdag, waarbij dus geen rekening werd gehouden
met de 'zaterdagrust' van de joodse bevolking.3
Arthurs vrouw Mietje, van huis uit modiste, heeft ook in
Zierikzee dit beroep uitgeoefend. In diezelfde hiervoor ge
noemde Zierikzeesche Nieuwsbode verschenen van haar
Nehalennia winter 2021
verschillende zakelijke advertenties. Ze was commercieel
ingesteld. De verhuizing van het echtpaar van het Haven
park naar 't Vrije is de aanleiding voor de volgende adver
tentie: "Finale Uitverkoop (wegens verhuizing) tegen zeer
lage prijzen, a contant, van alle nog in voorraad zijnde Da
mes- en Kinderhoeden en van alle verder Mode-Artikelen.
Goederen worden niet op zicht gezonden. Zierikzee, Ha
venpark 348. M. Frankel-Wijzenbeek."4
Een tweede echtpaar waarvan de vrouw een geboren
'Stoepeschieter' is woonde in 1902 op het adres wijk D
nummer 382; het huidige Visstraat 2/4. [3] Louis Philippe
Hornëmann, geboren te Vlissingen op 10 maart 1864 was
op 15 mei 1889 in Zierikzee getrouwd met de op 7 mei
1863 te Zierikzee geboren Sara Frenk. Zij is de dochter van
Marcus Abraham Frenk en Betje van Dam. Het echtpaar
vormde samen met de twaalfjarige dochter Marie Hornë
mann, geboren in Zierikzee op 8 februari 1890, een gezin.
Vader Hornëmann was naast slager koopman van beroep.
Zo staat in de Zierikzeesche Nieuwsbode van 29 juli 1902
de volgende advertentie: "Dagelijks beste ossen te koop,
bij L. Hornëmann." We weten, op basis van een aanslag
hondenbelasting, dat het gezin in 1902/1903 een hond be
zat. Een hond die zelfs in de correspondentie van de stad
Zierikzee voorkomt. De oorzaak daarvan is een klacht van
kleermaker Adriaan van Blokpoel. Zijn 'klein hondje' was
op zaterdagavond 23 juni 1903 door Hornemann's hond zo
gebeten 'dat het den volgenden morgen aan de gevolgen is
gestorven' aldus het rapport van de politiecommissaris van
30 mei 1903. Omdat het niet de eerste keer is dat er ge
klaagd is over de hond van Hornëmann besluit het college
van B 8c W 'dat zijn hond op den openbaren weg steeds
van een muilkorf moet voorzien zijn.'5 Of het daadwerke
lijk tot muilkorven is gekomen is de vraag. Hornëmann
stond niet bij iedereen goed aangeschreven. Zo schijnt hij
ook niet altijd genegen geweest te zijn om zijn afval orden
telijk op te ruimen.6
De familie was betrokken bij het religieuze leven van de
joodse gemeenschap te Zierikzee. Zo laat het N.I.W. van 5
januari 1906 weten dat 'de jonge dames M. Hornëmann en
K. Frank'- uit naam van de damesvereniging - 'fn een ge
paste toespraak' de gemeente een parochet aanbieden. Een
parochet is een (gewoonlijk fraai geborduurde) doek die
in de synagoge voor de kast met de wetsrollen hangt. De
helaas vroeg overleden Marie Hornëmann heeft voor ze
op 16 april 1913 te Rotterdam met Eduard Efraïm Bernard
trouwde nog enige jaren doorgebracht op de Zierikzeese
HBS (1904-1908).7
Een andere, zij het dan tijdelijk, joodse inwoner is Maurits
Levij de Vries, de zoon van Levij de Vries en Sara Son.
Geboren te Rotterdam op 1 februari 1882 kwam hij op 26
november 1901 naar Zierikzee. Zijn adres hier was Ha
venplein 2 [4] (wijk D nr. 372). Als beroep staat genoteerd
'Asp. Lauverts'. Op 5 november 1902 - binnen een jaar
dus - keert hij naar Rotterdam terug. Veel meer weten we
[nog] niet over hem te vertellen.
Een in eerste instantie tweede twijfelgeval - eigenlijk drie
- vinden we op het adres Meelstraat 18 [5] (wijk B num
mer 387). Daar wonen in 1902 de gezusters Polak: Klara
Nathan (Zierikzee, 5 juni 1842), Marianne Nathan (Zie
rikzee, 6 augustus 1846) en Rebekka Nathan (Zierikzee, 28
mei 1848). Dochters van Nathan Samuel Polak en Jeanette
Bloemhof. Van deze Nathan Samuel is het een en ander
terug te vinden in zowel de lokale pers als in de diverse
archieven van het Zeeuws Archief. Een voorbeeld: In 1840
onderzoekt opperrabbijn Jacob Lehmans de geruchten
- hem via een klachtenbrief gemeld - als zou Polak 'van
Godsdienst veranderd zijn.' De opperrabbijn laat Polak
daarop weten dat hij 'van de onwaarheid van zijne Gods
dienstverandering of van zijne bekeering bewijzen moest
geven.' Op basis van de gegeven informatie en mededelin
gen van derden concludeert Lehmans dat geen sprake is
van afvalligheid.8 Van een andere orde is het bericht in de
Zierikzeesche Nieuwsbode van 9 januari 1851: 'Z.M. heeft
zijn ex-drilmeester, N.S. Polak, eervol ontslagen als 2de
luitenant bij de Zierikzeesche Schutters, terwijl de Arron-
dissementsregtbank te Zierikzee, voor eenige maanden,
bevel tot gevangenneming tegen hem uitgevaardigd heeft,
doch hij is het ontloopen naar Antwerpen.' In 1851 staat
zijn naam zowel in het signalementsregister van de straf
inrichtingen te Middelburg als in het inschrijvingsregister
van de strafgevangenis (ook te Middelburg) vermeld.9
Het gezin Polak vertrekt in 1850 naar Antwerpen en komt
via Rozendaal op 4 juni 1851 weer terug naar Zierikzee.
Klara, Marianne en Rebekka zijn, voor zover valt na te
gaan, nooit getrouwd. De gezusters moeten het niet ge
makkelijk hebben gehad. Uit de aanslagen Hoofdelijke
omslag blijkt dat Klara en Rebekka jarenlang (1902-1909)
een inkomen moeten hebben gehad van tussen de vijftig
en honderd gulden. Het inkomen van Marianne, dat ze
als winkelierster verdiende, was zelfs te laag om voor een
aanslag in aanmerking te komen.10 Een situatie die voor de
andere twee vanaf 1910 ook gold. Of de financiële positie
van invloed geweest is bij de aanvraag van Klara om in
1914 lid te worden van de Maatschappij tot Nut van 't Al
gemeen weten we niet. Wel zien we dat ze alle drie 'van de
bedeling' krijgen.11
Joseph Abraham van Zuiden (Hoogeveen, 20 januari
1880) kwam, vanuit Haaksbergen, op 25 september 1902
in Zierikzee wonen op het adres Wijk B nummer 9; dat is
nu Appelmarkt 1 [6]. De joodse gemeenschap is blijkbaar
voor de vierde maal sinds 1821 begonnen om het Israë
litisch godsdienstonderwijs in Zierikzee te formaliseren.
Joseph wordt door het 'kerkbestuur' - dat in 1902 bestaat
uit de heren S. A. Frenk, A. Frankel en J. Labzowski - tot
godsdienstleraar (en tegelijkertijd ook als voorzanger en
sjochet) benoemd. Dit alles met de goedkeuring van de in
terim-opperrabbijn van Zeeland de heer dr. T. Lewenstein.
Het N. I. W. van 1 oktober 1902 meldt trots: 'ZIERIKZEE.
22 Sept. De eerw. heer A. van Zuiden heeft Zaterdag zijn
functie als voorzanger in deze gemeente aanvaard. Met het
verstrekken van godsdienstonderwijs werd Zaterdag een
aanvang gemaakt.'12 Hij had, ondanks zijn jeugdige leef
tijd, al enige ervaring, want voor zijn komst had hij deze
functie al in Gulpen (Limburg) uitgeoefend. Van Zuiden
is geen blijvertje: hij vertrekt op 26 januari 1904 naar zijn
geboortegrond Hoogeveen.
Een tweede jongeman die we kunnen noemen is Abraham
Wilkens. Hij is op 28 oktober 1874 te 's-Gravenhage ge-
Gezicht op Zierikzee, ingekleurd.
Zierikzee 1902, de nummers verwijzen naar de nummers tussen
teksthaken en de bewoners die in de tekst worden genoemd]
