‘Langzaam verwijderen zich zijn voetstappen
m
m
Nehalennia winter 2022 nr. 218
9
Jan Kouwen
15
14
ii
Slot
Na de oorlog sloeg de reclameafdeling van Verkade een
andere koers in en werden er geen nieuwe albums meer
uitgebracht. Pas in 1965 verscheen er weer een, maar
meer ter gelegenheid van het honderdste geboortejaar van
Thijsse, dan uit reclame-overwegingen. Diens manuscript
Vogelzang had twee decennia in een lade gelegen. Het
nieuwe album werd niet meer verlucht met tekeningen,
maar met foto’s. De uitgave sprak veel mensen aan: met
188.311 verkochte exemplaren was het de bestseller van
dat jaar en bovendien het best verkochte van alle Verkade -
albums.
Blijkbaar begonnen de albums weer aan populariteit te
winnen, of waren ze nooit helemaal uit de gratie geweest.
Tien jaar later nam uitgeverij Zomer Keuning daarom
het initiatief tot een heruitgave van, in eerste instantie,
de bekendste albums, die over de jaargetijden. Het was
een ongekend succes (400.000 exemplaren!). In de jaren
daarna volgden meer herdrukken. Het leidde tot vele re
acties, zowel positieve als gereserveerde - ook in Zeeland.
Hierover meer in het vierde, tevens laatste deel.
Voorwaarden voor het burgerrecht - en dus het kunnen
handelen in de stad - zijn de verplichting om de eed af
te leggen, de rechten te betalen en zich te houden aan de
wetten en resoluties van de provincie, de magistraat en
daarbovenop ook de opdrachten van het St Anna Gilde.
Blijkbaar waren de voorwaarden - inclusief het afleggen
van de eed - voor Salomon Lazarus geen probleem1: Ge
durende vele jaren trekt hij vanuit Bergen op Zoom (For
tuinstraat) onder andere naar Sint-Maartensdijk om daar
zijn waren en ook loterijbriefjes te verkopen.
De tweede ‘Van Broek’, de eerder genoemde Levi Salo-
monszoon Lazarus, vestigt er een ‘geoctroyeerde bank van
belening’. In 1814 is er nog geen bank van lening op het
eiland Tholen. In het geval men iets moet verpanden of
belenen moet men daarvoor naar bijvoorbeeld Bergen
op Zoom. Vanaf 22 juli 1814, na toestemming van de ge
meenteraad, is dit niet langer meer nodig.2 Levi Lazarus
Van Broek, wordt de bankhouder. Hij was daarnaast ook,
evenals zijn broer lotenverkoper en kredietverstrekker.
Op onze voetreis over het eiland Tholen zijn we aangeko
men op Sint-Maartensdijk. Vanaf 1796 bezoekt Salomon
Lazarus (Van Broek), dezelfde die in Oud-Vossemeer had
gewoond, regelmatig de smalstad Sint-Maartensdijk om
daar zijn waren te verkopen.
Volgens de Cronyk van Zeeland van Boxhoorn van 1644
waren de steden in Zeeland vanouds verdeeld in grote,
goede of grafelijke steden en smalle of simpele steden. De
eerste categorie bezat stemrecht in de Staten van Zeeland.
De tweede categorie (smalsteden) hadden geen stemrecht.
Smerdiek werd in 1485 smalstad. Maar ondanks deze
waardering was haar bloeiperiode vrij snel voorbij.
Gaan we naar de eerste vermelding van de Joodse aanwe
zigheid dan komen we een oude bekende tegen: Salomon
Lazarus werd op aanvraag op 15 februari 1795 het ‘bur
gerrecht deezer stadt’ verleent. Maar niet eerst nadat het
bestuur zich heeft laten adviseren door de ‘Deekens en
Geswoorens van het St. Anna Gilde’. Het Sint Anna Gilde
was het gilde van de lakenverkopers, droogscheerders,
kleermakers en Franse kramers.
Voorst Catshoek (Tholen).3 De kredietverstrekking ging
ver. Letterlijk. Ook met notaris Samuel Elzevier Stokman
te Heinkenszand werkten beide heren.
Het waren zware tijden. Wanneer men daarbij bedenkt
dat er in 1866 een cholera-epidemie uitbrak die op Tho
len 121 levens kostte - in heel Zeeland stierven er 239
personen - dan is het niet verwonderlijk dat een deel van
de eilanders uiteindelijk hun heil ergens anders zocht. In
1926 schrijft Jan Tazelaar, huisarts te Sint-Maartensdijk
in zijn proefschrift ‘Over expositie en heredifaire dispositie
bij tuberculose’ dat ‘er geen plaats op Tholen is waar zooveel
tbc voorkomt als hier’. Hij wijst als één van de hoofdoorza
ken daarvan naar de zeer vochtige behuizing van de vele
Smerdiekers: vaak niet meer dan één kamer met één raam,
rug aan rug tegen elkaar staand. Een herkenbare situatie
die doet denken aan de Middelburgse stadsgeneesheer (de
armendokter) dr. Samuel Senior Coronel. Hij had al in de
tweede helft van de negentiende eeuw over vergelijkbare
situaties geschreven en de nodige aanbevelingen gegeven
om de leefomstandigheden te verbeteren. Helaas met
minimaal succes.4 Niet iedereen accepteerde dus de situ
atie. Ook niet in Sint Maartensdijk. Een ruwe schatting is
dat tot 1910 ongeveer zeven percent van de bevolking van
Sint-Maartensdijk zijn heil ergens anders zocht en emi
greerde.
Joodse aanwezigheid op het eiland Tholen (deel 2)
Gokken en lenen gingen dus (soms) hand in hand.
Een bank van lening had begin negentiende eeuw ook op
Tholen, om andere redenen zeker bestaansrecht. Er waren
verschillende economische (landbouw-)crises; de verschil
lende werkgelegenheidsprojecten hielpen wel iets, maar
regelmatig was men toch gedwongen om ter overbrugging
de eigen kostbaarheden, - hopelijk tijdelijk - bij de lom
merd te belenen.
Maar ook in het kredietwezen waren de beide broers ac
tief. In het Thools gemeentearchief zijn daar nog de beno
digde akten van terug te vinden. Ze waren goede klanten
bij de notarissen op het eiland: W. Was (St. Maartensdijk),
H.D. ter Braak (Scherpenisse), B. van Embden en W.J. van
-.-dtBi
2.
7.
9.
Sint-Maartensdijk, ZB-PB 20060.
Pagina's 64,65 Uit: Jac. P. Thuijsse, Onzegroote rivieren met inplakplaat van Jan Voerman Jr., Veere en enkele ruilinformatie van Verkade.
Collectie: auteur.
Dokter Tazelaar
ZB Fo 129323.
Noten
1. Zie A. Willeboordse, Minder artistiek, maar meer natuurgetrouw
(1/4, 2/4), Nehalennia nr. 216, zomer 2022, pp. 6-9 en nr. 217 herfst
2022, pp. 7-11..
M. Coesèl, Natuurlijk Verkade. Het verhaal van de albums, Zaandam,
1999, p. 45.
3. M. Coesèl, Jac. P. Thijsse en de Verkade-albums, Natuurhistorisch
Tijdschrift, 84, 12, 1995, pp. 281-282.
4. Over Warren en Thijsse, zie bv. M. Molengraaf, Hij is een heerlijk,
een prachtig mens. De vriendschap tussen Hans Warren en Jac. P.
Thijsse, De Parelduiker, 17, 1, 2012, pp. 33-43. Evenals Van Oort had
ook Hans Warren iets met Artis, zij het veel minder direct: Ernst
Jacobi, Warrens docent biologie aan het Goes Lyceum (vanaf 1935),
die zijn liefde voor de natuur in hoge mate stimuleerde, werd in 1952
directeur van Artis.
5. H. Warren, Onze Grote Rivieren in het nieuw, Provinciaal Zeeuwse
Courant, 7 oktober 1998, p. 28. Het handschrift werd later ter ver
koop aangeboden via de Boekenbeurs in Middelburg: N. Berkelder,
Heel de wereld. 25 jaar antiquariaat De Boekenbeurs aan de Turfkaai
in Middelburg, Provinciaal Zeeuwse Courant, Tl juni 2007, p. 24.
6. Jac. P. Thijsse, De bonte wei, Zaandam, 1911. pp, 11, 25. Jac.P. Thijsse,
Waar wij wonen, Zaandam, 1937, p. 6.
Jac. P. Thijsse, Onzegroote rivieren, Zaandam, 1938, pp. 17-18, 60-69.
Jac. P. Thijsse, Waar wij wonen, pp. 8, 10.
8. NN, Sumatra Post, 22 april 1938, p. 1.
Jac.P. Thijsse, Onze duinen, Amsterdam, 1943, pp. 8, 23-24, 54, 60,
76. De titel is een citaat over Jan van Oort uit G.A. Brouwer, Histori
sche gegevens over onze vroegere ornithologen en over de avifauna van
Nederland, Leiden, 1954, p. 122 noemt Van Oort ‘minder artistiek,
maar meer natuurgetrouw’ (dan de dierenafbeeldingen van fin-de-
siècle-schilder Theodoor van Hoytema).
retten,
werden
quaamen 1
meerdeel
‘t onutttt
driedi
en laa
jfe.;
■Ml.
hel
in
van
«wfan itfrt
..h; daag hen iW w hweo”,
£k Mhutbocik- UwjIkwis.
ren, Duhdaod. jajw
at duurt dan een heek wtót
3h-’ I i. t F»
