'Je hebt middelen nodig om je te
beschermen tegen de oeverloosheid'
Jeltje Ratsma
'Ik vind eigenlijk dat 't om m'n werk gaat.
Dat moet spreken, ik niet. Ik moet iets
maken dat staat en niet zelf allemaal
dingen hoeven zeggen. Ik blijf liever
buiten schot.'
Op de aankondigingen die Galerie Dam
43 in Middelburg heeft rondgestuurd,
staat niet meer dan: Jeltje Ratsma. Verder
natuurlijk de vermelding van de duur van
de tentoonstelling en de openingstijden
van de galerie. Jeltje hangt in de galerie.
Dat is duidelijk. Zelfs haar maaksels kun
je geen naam geven. Het zijn geen
schilderijen, al zijn ze wel beschilderd en
hebben ze vaak lijsten. Het is het beste de
werkstukken maar Jeltjes te noemen.
Dubbelheid
Sommige Jeltjes zijn kleurrijk en zo licht
van materiaal en uitwerking dat ze tegen
het frivole aan zitten.
'Leuk dat je dat er in ziet. Ik heb altijd een
heel sterk gevoel over de gelijktijdigheid
der dingen. Frivool en niet frivool,
decadent en niet decadent, het is er
allemaal tegelijkertijd. Mogelijk en on
mogelijk, de dubbelheid. Je eigen gevoel
over iets. Dat dat morgen anders kan zijn.
Het onstabiele, dat alles altijd maar door
gaat. Ik neem de dingen serieus, maar ze
blijven relatief. Dat speelt een grote rol in
mijn werk. Je ziet 't vooral aan de
doorbroken kaders: gelden de beteke
nissen die binnen het kader ontstaan,
daarbuiten ook nog? En wanneer houdt
een lijst, waaraan delen ontbreken,op lijst
te zijn? Of: kan hij deel uitmaken van de
voorstelling zonder zijn functie als kader
te verliezen?'
Het weglaten van een deel van de lijst
rond een Jeltje is veelvuldig gebruikt.
Bijvoorbeeld in een reeks over de
seizoenen. De seizoenen zijn vier lagen
luchtig papier die door de wind wat door
elkaar zijn gelopen. Hier en daar is een
seizoen nog wat het geweest is, het heeft
de oorspronkelijke kleur behouden, maar
even vaak ontstaan er zulke vermen
gingen dat er een prachtig kleurenspel
ontstaat.
De seizoenen waaien om zo te zeggen het
platte vlak uit; er is aan die kant geen lijst
die ze beschermt. En als je geen weet
hebt van de titels, zie je luchtig gekleurd
papier een kant op willen, het verhaal is
zo belangrijk niet, mooi blijft 't. En vooral
vrolijk. Ik doe m'n best het werk te laten
spreken. Nu jij.
'Dat is wat jij er in ziet. Voor mij heeft 't
vooral te maken met kleur en richting: de
invloed die de kleuren op elkaar hebben
en de dynamiek ervan over het vlak door
de steeds andere gelaagdheid en richting
van de vellen papier, uitgaande van de
vier zijden van het vlak-vier richtingen die
om de beurt open zijn- en vier kleuren -
drie primaire kleuren en hun mengkleur.
Fascinerend is dat het statisch is, maar
elke illusie kan oproepen die men wil. Het
is onuitputtelijk in z'n mogelijkheden: kijk
maar naar de veranderingen door de hele
kunstgeschiedenis heen.
Chaos
Je bent wél veel kleur aan het gebruiken.
'Gelukkig wel, ja.
Deed je dat vroeger niet?
'Jawel, maar veel te ongebreideld. Het
leidde niet tot iets wat er niet was.Ze
begint erover dat ze alles heeft moeten
'terugnemen.'
'Ik ben radicaal teruggegaan om de
chaos te bezweren, in kleur, dynamiek,
materiaal, om van daaruit stap voor stap
alles weer terug te veroveren.
Ze laat een aantal dia's zien, waarin ze
heel elementair met materiaal, kleur en
beeld bezig is. Bijvoorbeeld drie kluwen
wol in rood, geel en blauw liggen op
gelijke afstand op een tafeltje. De draden
lopen langs de muur omhoog. Klare taal.
'Je hebt middelen nodig om je te
beschermen tegen de oeverloosheid. Ik
kan wel zeggen: ik heb vandaag zin in
rose. Maar dan wordt 't de smaak van de
dag. Omdat ik heel lang alleen de
primaire kleuren, plus wit en zwart, heb
gebruikt, de idee van kleur, krijgt dat bij
overlapping van die kleuren, waarbij dus
een mengkleur ontstaat, een heel spe
ciale betekenis van mijn werk. De
oorsprong is in eerste instantie chao
tisch en subjectief. Door de konsekwente
aanpak van het onderzoek naar de
functie en werking van de middelen die je
gebruikt en van de betekenissen die ze
door elkaar verkrijgen, raak je in staat lijn
in je handelen te brengen. Uit dat
chotische kunnen zo beelden te voor
schijn komen die verhelderend zijn,
transparant, waarna ze weer hulpmid
delen worden om verder te gaan.
Grote terughoudendheid, zo gauw het
gesprek de richting dreigt uit te gaan van
de beweegredenen die haar aan dit werk
zetten.
In het begin van het gesprek komen
meteen al thema's aan de orde die later
steeds weer zullen terugkeren: het
dubbele, het terugnemen en de vraag hoe
het materiaal de ideeën kan overbrengen.
Horizon
Ze laat wat ouder werk zien. Opvallend is
steeds dat de ondergrond, waarop
volgens oude tradities geschilderd be
hoort te worden, een belangrijke rol krijgt
toebedeeld. Volgens dat principe maakte
ze een hele serie Jeltjes. De ondergrond
is van passe-partout, een stevig soort
papier dat uit verschillende lagen be
staat. Onder de middellijn zijn enkele
lagen passe-partout omlaag en omhoog
gevouwen, over de volle breedte van het
werkstuk.
Zo kwam er ruimte voor een smalle streep
horizon, bijvoorbeeld steeds dezelfde
ansicht van een in goud ondergaande
zon, nog eens weerkaatst door de zee.
Kitscherig dus, maar zo gaat de zon nu
eenmaal onder. Door de ansicht steeds
iets te verschuiven, zie je links de zon en
naar rechts toe steeds meer de weer
kaatsing van de zon in zee, kortom de
horizon loopt schuin omhoog.
Het omgevouwen passe-partout geeft
reliëf boven en onder de horizonlijn, die
aan de onder- en bovenkant van het werk
nog eens wordt versterkt door schuin
weggescheurde stroken. Zo zijn er met
de Zeelandbrug, met bergen en an
sichten van andere onderwerpen.
Het zijn sobere, ingetogen Jeltjes, mooi
van compositie en bijna tegengesteld aan
de uitbundige in de galerie. Het zal met
dubbelheid te maken hebben.
'Alle dingen zijn altijd dubbel. Als je iets
opzij legt, is 't iets heel anders. Dat is ook
wat me fascineert. De dingen ontlenen
hun betekenis aan een bepaald kader.
Haal ik het kader weg, dan is 't iets heel
anders. Dat is met mensen ook zo. Alles is
zo dubbel, zo gespleten. Maar als ik
daarover begin, dan moet ik gaan
psychologiseren en daar begin ik niet
aan.'
Goudverf
'Als je terugkijkt, dan denk je: ik ben
aardig vooruitgegaan.
Maar als je vooruit kijkt, dan denk je: ik
ben nog nergens.
Sinds de jaren zeventig woont ze in
Middelburg. Ze groeide op in Bergen op
Zoom, waar ze van kinds af aan met
tekenen en schrijven bezig was.
'Dikke boeken. Ik had zo'n stapel
schriften vol geschreven en getekend.'
Ze geeft een hoogte van ongeveer een
meter aan.
'Ik dacht dat ik kinderboekenschrijver
zou worden, want ik was kind en schreef
voor kinderen. Ik wilde iets tekenen wat
ontroerde, iets wat opnieuw het gevoel
kon geven van wat je gezien of meege
maakt had. Ik weet nog, we hadden een
veldje aan het eind van de straat met een
kuil en daar lag ik 'n keer in en zag de zon
ondergaan. Zo prachtig. Zo wou ik het
tekenen. Ik had nooit veel materiaal,
maar dat was je gewoon, je wist niet
beter. Toen had ik toevallig een tube
goudverf. Maar naar mijn idee was 't niet
wat ik gezien had. En iedereen vond 't
mooi. Ik had dus niks aan die volwas
senen. jk deed ook altijd mee aan
tekenwedstrijden. Ik won altijd maar, ik
had er niks aan. Ik kreeg nooit 'ns goede
kritiek te horen. Pas later ontmoette ik
mensen die me op dit gebied inzicht
verschaften. Daar heb ik veel van
geleerd.
Ad de Jong
Jeltje Ratsma, tot en met zondag 16 juni in
Galerie Dam 43.
Openingstijden: donderdag tot en met
zondag 15.00-17.00 uur.
13
