t
I
T
4^
o
op in de riviermonden en vandaar over de velden;
daarna draaide de wind naar liet zuiden en joeg het
op Leiden aan. Voor het water bang als voor den
dood, ontruimden de Spanjaarden vrijwillig de
schans hij Lammen, die de Geuzen als den ergsten
hinderpaal hadden beschouwd. Op den derden Octo
ber kreeg de uitgeteerde bevolking de haring en het
wittebrood, die zij zoo ruimschoots verdiend had.
De tocht van Hierges
Leiden ontzet, Holland gered! De fouten der
Spanjaarden vergoedden, wat de opstandelingen in
krijgskunst te kort schoten. Requesens had, al direct
na den slag op de Mookerhei met muiterij van zijn
troepen te kampen, die in maanden geen soldij
hadden ontvangen. Valdez had de zijne alleen kun
nen in toom houden door de hoop op buit in Leiden.
Nu deze was vervlogen, sloegen ook zij aan het
muiten en trokken af naar Utrecht. Holland bezuiden
Haarlem raakte nu vrij van de Spanjaarden, maar
deze stad en Amsterdam bleven in hun handen, en
liet noorderkwartier kreeg nog eens een hevigen aan
val te verduren van Hierges, die Bossu als stad
houder van Holland, Zeeland en Utrecht had ver
vangen. Sonoy sloeg dezen met moeite af, maar hij
bezoedelde zijn overwinning door zijn optreden tegen
de Roomschgezinden, die hij van verraad verdacht en
tegen wie hij eigenmachtig een rechtbank instelde,
die met zoo groote wreedheid te werk ging, dat
Alva er, naar men zeide, nog van had kunnen loeren.
Oranje, reeds tijdens het beleg van Leiden geheel
hersteld, maakte ook aan dit bedrijf een einde, maar
het werpt een schaduw op de heldendaden
der Geuzen.
Hoe gevaarlijk het was, als men er tegen
opzag het land aan de inundatie prijs te
geven, bleek, toen Hierges zich wendde
tegen Oudewater. Oranje had aangeraden de
IJselsluis open te zetten, maar de bevolking
zag er tegen op en wilde eerst het hooi binnen
halen. Hierges kon nu de stad insluiten en ging op
7 Augustus 1575 tot «Ie bestorming over. Het was
op een Zondag en van wijd en zijd, zelfs uit Utrecht,
kwam men toesnellen, om den afloop te zien. Het is
een typisch staaltje van de gruwelijke gemoedelijk
heid, waarmede het oorlogvoeren in dezen tijd
gepaard ging. De kijkers kregen maar half waar voor
hun geld. Zij hoorden alleen
het gekerm en gejammer,
toen de tuc.htelooze solde
niers het stadje binnen
drongen. Alle mannen wer
den vermoord. Toen alles
was afgeloopen, kwamen de
woestelingen naar buiten
met de mishandelde vrou
wen en meisjes, die zij voor
een paar daalders aan dén
meestbiedende te koop
aanboden.
Hierges kon Schoonho
ven nog innemen, maar
als hij zich tegen Woerden
wendt, heeft men de inun
datie tijdig in werking ge
steld en moet hij overhaast
aftrekken.
Zooals de Spanjaarden
door Haarlem het noorder
kwartier van het zuiden
van Holland hadden ge
scheiden. hoopten zij thans
Zeeland af te sluiten van
Holland door Zierikzee te
veroveren. De ligging op
Schonwen-Duiveland
scheen de stad onaantast
baar te maken, maar „glip
pers" wezen D'UUoa den
weg. hoe hij met zijn troe
pen. van St.-Pliilipsiand 'n
schor volgend en tot 'den
hals door 't water wadend.
De Fransche hertog ran
Anjou, door ile Staten-Ge
neraal tot landroogd gekozen,
deed een onberaden aan ral
op Antwerpen. Deze Fran -
sche Furie", zooals de over
val genoemd werd. vernie
tigde zijn gezag geheel.
het eiland bereiken kon. In
een donkeren herfstnacht
werd het plan uitgevoerd.
De Geuzen lieten zich sma
delijk verjagen, nadat
hun aanvoerder bij onge
luk of door verraad door
een van zijn eigen man
schappen was neergescho
ten. Met schuiten werden
andere troepen aangevoerd
en Mondragon sloeg het
beleg om de stad. Het werd
een ongelukkige episode.
Bij een poging tot ontzet
sneuvelde de admiraal Boi-
sot, de bevrijder van Lei
den, in den steek gelaten
door zijn eigen schepen, en
na negen maanden moest
de stad zich overgeven.
Maar dan komt er opeens
een algelieele verandering
in den toestand.
Niemand had bij het
begin van onzen opstand
tegen Spanje kunnen vermoeden, dat de staatsgrens
van het toekomstige Nederland zou loopen, zooals
wij deze thans op de kaart zien. Na het verlies van
Bourgondië. na den dood van Karei den Stouten
scheen alles er op te wijzen, dat er een eenheidsstaat
zou ontstaan, die alle Nederlandsche irewesten zou
Twee vastberaden mannen uit de geschiedenis van de Sleutelstad. De burge
meester Pieter Adriaensz. van de Werfj en jonkheer Jan van der Does, die
tijdens het beleg van Leiden de uitgeputte bevolking steeds opnieuw moed
wisten in te spreken, totdat de benarde stad eindelijk op 3 October 1574
van de belegeraars bevrijd raakte.
aanbood, om
betrekken.
ook het zuiden
den strijd te
Een valbuks, zooals die in 't begin van
den tachtigjarigen oorlog werd gebruikt.
omvatten. Oranje, opgevoed in de Bourgondi
sche staatsgedachte, had er nooit aan gedacht
Holland en Zeeland of het noorden alleen te be
vrijden. Voor hem klopte het liart van het „edel
Neerlandt soet" in het zuiden en was Brussel
de hoofdstad niet alleen van Brabant, maar van
het toekomstige staatsgeheel. Onvervaard greep
hij de kans, nu onverwachts de gelegenheid zich
De opstand in liet zniden
Twee gebeurtenissen veroorzaakten deze wending:
de algemeene muiterij der Spaansche huur
troepen en de ontreddering in het bestuur te
Brussel door den dood van Requesens. Maan
denlang onbetaald, besloten de muiters het
geld zelf te gaan halen, waar het was, in het
rijke zuiden, en dit kreeg nu den vollen
last van hun ongebondenheid te verduren.
De begeerte werd daardoor levendig, om tot een ac-
coord te komen met Oranje, die de betrekkingen niet
zijn vrienden in Brussel en andere steden nooit had
afgebroken. Meesterlijk speelde de Prins zijn spel. De
zwakke Raad van State, die het bestuur voerde, werd
door zijn aanhangers gevangengenomen en, gezui
verd van Spaanschgezinde elementen, riep hij de
Staten-Generaal bijeen, die aanstonds besloten tot
onderhandelingen met Holland en Zeeland. Nadat de
muitende troepen Antwerpen hadden geplunderd in
„de Spaansche Furie", kwam bij de Pacificatie van
Gent snel de vrede tot stand. Toen Philips daarop
zijn halfbroer Don Juan, die als overwinnaar van
Lepanto grooten roep liad als aanvoerder, tot land
voogd benoemde, kon deze eerst zijn ambt aan
vaarden, nadat hij de Pacificatie had bekrach
tigd en beloofd had de Spaansche troepen weg te
zenden.
Don Juan was geen diplomaat, maar een krijgs
man, die zonder troepen niets meende te kunnen
beginnen. Onbekookt deed hij een aanval op Namen
en riep de troepen terug, waardoor het eerst recht
een heksenketel werd. De Staten-Generaal riepen
Oranje naar Brussel, die daar op 23 September 1577
'n jubelenden intocht hield. Opnieuw woei de ba
nier van Oranje van het paleis der Nassaus en alle
gewesten vereenigden zich in de Generale Unie
tegen de Spaansche tirannie. Oranje had echter
van meet af te kampen met de afgunst der liooge
edelen, die zich in verbinding hadden gesteld met
Matthias, den broer van den Duitschen keizer, om
hem te bewegen de landvoogdij te aanvaarden, in
de hoop, dat Philips de eigenmachtige keuze zou
goedkeuren.
De Prins verijdelde dit plan door Matthias, toen
hij kwam, geheel onder zijn invloed te brengen. Hij
werd aangesteld tot luitenant-generaal, waardoor
hij alle draden in handen hield van de nieuwe re
geering, die Matthias nu met de Staten-Generaal en
een door dezen benoemden Raad van State ging voe
ren tegenover de Spaansche van Don Juan.
Jaren van groote verwarring volgden. Hoeveel
Oranje ook schijnbaar bereikt had, in werkelijkheid
was liet staatsgebouw, dat hij had opgetrokken, een
kaartenhuis, dat snel ineenviel, toen Parma. even
voortreffelijk staatsman als veldheer, na Don Juan's
dood de regeering in handen nam en de oorlog voor
de Staatsche troepen ongunstig verliep.
Van Brussel moesten Matthias en de Staten-
Generaal zich na de nederlaag van Gembloux al
direct na Matthias' regeeringsaanvaarding verplaat
sen naar Antwerpen en liet kostte Oranje boven-
