23
BAKBAROMETER
zijn idee wordt gebruik gemaakt in de
Nederlandse bak-barometer. In het Stedelijk
Museum bevindt zich een exemplaar en daar
over gaat dit artikel.
Hoe werkt nu een barometer volgens het princi
pe van Huygens? In een bakbarometer bevin
den zich drie glazen buizen, waarvan de mid
delste onderaan is omgebogen en eindigt in
een reservoir voor het kwik. Door de verschillen
in de luchtdruk op het oppervlak van het reser
voir stijgt of daalt het kwik in de top van de
buis. Door hier een schaalverdeling achter te
plaatsen kun je de druk meten. Dit is de buis
van Torricelli. Het is duidelijk dat ook in het re
servoir een licht hoogteverschil merkbaar is, zie
daarvoor de U-vormige buis.
Links boven en rechts onder bevindt zich een
verbreding. De doorsnede van deze verbre
ding is ca 7 maal de doorsnede van de buis.
Gaat nu het kwik in de bovenste verbreding 1
cm omhoog, dan zakt het evenveel in de on
derste verbreding. Door in de rechtse buis een
lichte vloeistof als alcohol of olie te doen zal
bij de daling in het reservoir van 1 cm, de da
ling in de met olie gevulde buis 7 cm zijn.
Ziedaar het principe van Huygens.
In een bak-barometer ziet men dan ook steeds
2 schalen; bij de middelste buis bovenaan een
betrekkelijk korte aanduiding van boven naar
beneden als: heel schoon - bestendig - mooy
weer - goed weer - veranderlijk - regen of
wind - veel regen of wind - storm - hevige
storm - orcaan. Hoe slechter het weer, hoe la
ger de kwikstand. Opmerkelijk is dat de zelfde
aanduidingen ook naast de rechter buis voor
komen, maar precies omgekeerd. Hier staat
'heel schoon' onderaan, en 'orcaan' boven
aan de schaal, die hier over de hele lengte
van de buis verdeeld is. De buis van Huygens
werkt precies andersom dan de buis van
Torricelli, werkt dus contra, en heet dan ook
controleur of controleur.
Na deze technische uiteenzetting raakt het tijd
om iets over de barometer in het Stedelijk
Museum te vertellen. Vanaf het 2e kwart van
de 1 8e eeuw wordt er in de Nederlanden een
barometer gemaakt, die in het spraakgebruik
als bakbarometer bekend staat. Een naam die
waarschijnlijk is ontstaan door het aanwezig
zijn van een houten bakje onderaan, waarin
zich de reservoirs bevinden (zie foto). De vroe
gere exemplaren werden uitgevoerd in de
Lodewijk XV-stijl, maar verreweg de meest be
kenden zijn de modellen in de Lodewijk XVI-
stijl, herkenbaar aan de symmetrie, guirlandes,
vazen, tympaans, strikken e.d.
De besproken barometer is ook uitgevoerd in
de Lodewijk XVI-stijl en bestaat uit een lange
smalle eikenhouten kast, belijmd met mahonie
fineer, ingelegd met een lichte houtsoort, met
aan de voorzijde een glazen deur. Het geheel
wordt bekroond door een tympaan waarop
een gedraaid houten vaas. Zichtbaar op de
foto zijn de 3 glazen buizen, gemonteerd op
een fraai gegraveerde tinnen schaalplaat, die
aan de onderzijde is uitgezaagd met o.a. een
guirlande en boven een vaasmotief. Tussen de
twee linkse buizen is de thermometer gemon
teerd met aan weerszijden een schaalverdeling
waarop de temperatuur in Reaumur en
Fahrenheit kan worden afgelezen. Op deze
schaal aanduidingen als: bloed warm - heefe
lugt - warm - matig - vorst - felle vorst - extra
koud.
Boven deze thermometer wordt de naam van
de maker of verkoper vermeldt, in dit geval A.
PAPPI MIDDELBURG. Onderzoek in de archie
ven in Middelburg leert dat op 17 mei 1810
is overleden: Andries Pappi, agter de Teerpak-
huisen, oud 30 jaar. Verder komt de naam
Pappi in de archieven niet voor, en het lijkt mij
niet te gewaagd om te veronderstellen dat
deze Andries de maker of verkoper van onze
barometer is geweest. Dit geeft meteen een
goede aanwijzing over de datum van fabrica
ge, zeker voor 1 810 en gezien het feit dat hij
toen pas 30 jaar was, na 1 800. Bij beschou
wing van de kast komt dit zeer aannemelijk
voor.
Het is jammer dat onze barometer zich in een
erbarmelijke toestand bevindt. Diverse houten
delen van de kast zitten met Velpon aan elkaar
geplakt (niet gelijmd, dit is een edeler methode)
terwijl door het ontbreken van het kwik de
weersvoorspelling ook onbetrouwbaar is ge-
