De PSü-affiehe van Jan Ueyse
Jan Hintzen
De directie van de Provinciale
Stoombootdiensten in Zeeland liet in 1920 een
affiche maken naar een ontwerp van de
Zeeuwse schilder en graficus Jan Heyse. Nu, bij
het afscheid van de PSD, is deze steendruk in
zwart-wit-groen nog steeds indrukwekkend echt
Zeeuws. Bovendien is het een stijlbeeld uit de
jaren twintig. Dat juist Jan Heyse gekozen werd
voor het ontwerp is niet vreemd. Zijn werk
wortelt immers zó intens in het Zeeuwse en
oogt bijzonder lineair-decoratief, uitgezocht
een Zeeuwse reclame.
Met zijn in Vlissingen geboren kleinzoon
Philip Heyse sprak ik over Jan Heyse, over
zijn werk in het algemeen, over
de PSD-affiche in het bijzonder.
De kunstenaar
De schilder en graficus Jan Heyse (Zierik-
zee, 16 september 1882-Veere, 4 februari
1954) kreeg tijdens zijn gymnasiumjaren in
Middelburg tekenles van de schilder Corne
lls J.W. Nuijs. In 1899 trok hij naar de Rijks
academie te Amsterdam, waar hij tot 1902
en ook nog in 1904 teken- en schilderles
sen volgde.
Waarschijnlijk in 1902 bezocht hij in
Brugge een tentoonstelling van de Vlaamse
Primitieven. Hoewel hij zijn hele werkzame
leven in Veere woonde ('zijn natuurlijke
thuis', schreef J.C. van Schagen na zijn
dood en 'als Veere niet had bestaan, dan
had Jan Heyse het uitgevonden'), trok hij
ook in latere jaren dikwijls naar Vlaanderen.
Want de kunst van de Vlaamse Primitieven
raakte en inspireerde hem.
Het werk van Memlinc (1433-1494) bij
voorbeeld geeft frappante overeenkomsten
met het oeuvre van Heyse. Schilderen was
voor de oude Vlaamse meesters een am
bacht. Ze werkten figuratief, streefden naar
perfectie en technische volmaaktheid en
kozen voor frisse kleuren. Jan Heyse ver
taalde dat naar zijn Zeeuwse onderwerpen.
Hij werd ook een ambachtsman, werkte li
neair-decoratief en stileerde egaal lichte
kleurvlakken. Vaak kregen zijn madonna's
en later zijn naakten, Zeeuwse accenten.
Hij volgde zijn inspiratiebronnen niet slaafs,
maar probeerde een eigen toepassing, een
eigen vormgeving, een eigen expressie. Zo
ontstond zijn door en door Zeeuwse oeuvre.
Zijn weidse werk ademt het 'stille'. Hij hield
van de stilte en weigerde bijvoorbeeld zijn le
ven lang een 'lawaaimakende' radio in huis.
Heyse bleef kritisch over zijn werk, onbe
vredigende resultaten werden resoluut ver
brand. Lino- en houtsneden kregen een be
perkte oplage en de 'stempels' stookte hij
daarna op in de kachel. Hij werkte niet voor
het geld. Bij verkoop van een werk ging hij
soms kijken waar het zou komen te han
gen. Stond een 'hangplaats' hem niet aan,
dan ging de transactie vaak niet door.
Zeer zelden werkte Jan Heyse in opdracht,
maar in 1920 ontwierp hij een affiche voor
de PSD.
Het affiche
Geholpen door de industriële productie, de
stedelijke cultuur (theaters, café-chantants)
gingen internationaal gezien veel kunste
naars zich toeleggen op het etsen en de li
thografie (of steendruk) die o.a. uitmondde
in de affichekunst. De lithotechniek werd in
1796 door de Duitser Aloys Senefelder voor
het eerst toegepast. Vooral in Frankrijk
kwam de steendruk in de kunst tot grote
bloei: Géricault, Delacroix, Daumier en De
Toulouse-Lautrec waren meesters. De laat
ste, Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901),
experimenteerde in Parijs met de meer-
kleurige litho, waarin hij met een simpele
en duidelijke vormgeving het onderwerp
wist te treffen. Zijn invloed op het maken
van affiches werkte door tot ver in de twin
tigste eeuw.
April 2003
3
