18
4. Welke bezwaren kleven er an de graanbalans?
In een grote bak pakt graan meer samen dan in een kleine. Daardoor valt het
soortelijk gewicht van een monster te klein uit. Hoe dit worden opgelost? Men
zou het graan in de schaal met de strijkstok wat kunnen aanstampen, of tegen de
schaal tikken bij het vullen, of de schaal een paar maal op de tafel laten stuiteren.
Nu voert nooit iedereen deze handelingen even intensief uit, zodat er weer geen
betrouwbare uitkomst optreedt. De makers hebben de graanschaal iets vergroot,
of de gewichtjes iets verzwaard. Dat is proefondervindelijk gedaan, een pietje
precies zou zeggen: Natte-vinger-werk. Toch geven de graanbalansen redelijke
uitkomsten en een grote nauwkeurigheid is niet nodig.
5. Twee typen balansen
Voor 1820 gaven graanbalansen in ons land graangewicht in Amsterdamse pon
den per schepel. Men noemde dit wel het poolgewicht. Groninger graanbalansen
waren op anderen gewichtseenheden gebaseerd. Balansen uit die tijd noemen we
voor-metrieke graanbalansen. In 1820 werd officieel het metrieke stelsel inge
voerd. Officieel moest het soortelijk gewicht van graan worden vermeld in kg per
hl. Er kwamen daarvoor andere balansen met als graanschaaal een bus van 1 liter,
toen Nieuw Nederlandse kop genoemd. De handel hield zich echter aan de oude
vertrouwde maten en de oude balansen werden veelvuldiger gebruikt dan de
metrieke. In de twintigste eeuw raakte de graanbalans in onbruik. Het is nu een
museumstuk of een verzamelobject voor gewichtenverzamelaars.
Arrondissementsijkers gingen de balansen onderzoek. Al in 1855 werd een
onderzoek uitgevoerd door dr. F.J.Stamkart, die ijker was in Amsterdam,
Alkmaar en hoogleraar werd aan de Polytechnische School te Delft.
Tot slot nog dit: mocht U een gewichtje in handen krijgen met de letters G.G.
(graan-gewicht), wees er dan maar zuinig op!
Literatuur:
F.J. Stamkart, Korenschalen, 1855
K.M.C. Zevenboom, Kennis van de Amsterdamse Graanmaat, 1959.
D.A. Wittop Koning en G.M.M.Houben, 2000 jaar gewichten in de Nederland
1980, pp. 143-145.
Meten en Wegen, Tijdschrift van de Gewichten en Matenverzamelaars, no 92,
dec 1995, pp.2183-2185.
