niets terug te vinden. Integendeel, daar
staat de toren op het erf van een boerderij:
'de Torenhoeve'. En dat is exact de situatie
zoals die tot na de ramp in 1953 te zien
was. De schuur met twee mendeuren, het
huis, alleen de toren was vervangen door
een gedenksteen. Zelfs het pad, het wei
land, het windscherm, met iets van een
rietkraag, want rond het erf was een
gracht, het was er nog allemaal.
Al met al reden om aan te nemen dat Aart
Schouman destijds naar Noord-Beveland is
getogen om daar gezeten aan de dijk (nu
Campvlietweg) nog een tekening te maken
van de toren van het oude Wissenkerke
voor dat deze in 1755 werd gesloopt.'
Toch Wissenkerke op Noord-Beveland?
Toen ik bij het schrijven van mijn artikel
over de toren van Wisse(n)kerke de teke
ning van Aart Schouman en de foto van de
toren van Wissekerke op Zuid-Beveland
naast elkaar legde, was ik zo getroffen door
de overeenkomst tussen de beide afbeeldin
gen, dat er voor mij, zoals ik toen ook
schreef, 'geen twijfel mogelijk was' dat ze
dezelfde toren voorstelden. De hierboven
opgenomen brief van de heer de Kater was
echter aanleiding om nader onderzoek te
gaan doen. Had ik mij toch vergist?
De heer De Kater heeft terecht opgemerkt
dat de overeenkomst tussen de door Schou
man getekende boerderij en de huidige
Torenhoeve in de Geersdijkpolder opval
lend groot is. De onderlinge positie van de
toren (waar nu de gedenksteen staat), de
schuur en het huis komt overeen met de
werkelijkheid en ook het weggetje was tot
na 1953 aanwezig. Toch is er met dat weg
getje iets vreemds aan de hand. Het ont
breekt namelijk op de oudste topografische
kaart van 1856, terwijl de situatie ter
plaatse daar toch verder zeer nauwkeurig
wordt weergegeven.
Op de kaart van de gebroeders Hattinga
van omstreeks 1747 (hij is uitgegeven in
1753), dezelfde tijd waarin Schouman zijn
tekening maakte, staan rond de kerk van
Wissekerke op Zuid-Beveland een heleboel
huisjes getekend1'; op Schouman's tekening
zien we maar één boerderij. De kaart van
Hattinga is hier echter wat onnauwkeurig,
want in 1747 stonden in Wissekerke maar
15 huizen2' en die stonden, net als nu,
hoofdzakelijk ten westen en noorden van
de kerk. Ten zuidoosten van de kerk staat
op de topografische kaart van 1856 echter
wel één nu verdwenen boerderij aangege
ven. Die staat ook op de kaart van Hat
tinga. Dit betekent dat de door Schouman
getekende situatie zich ook goed in Wisse
kerke op Zuid-Beveland heeft kunnen voor
doen. Nu zijn we dus nog niet verder.
De kaarten van Hattinga leren ons echter
nog iets anders. Op de kaart van Noord-
Beveland staat bij de Torenhoeve duidelijk
een vrij hoge toren getekend met het bij
schrift: 'Oude Toren van Wissenkerke'.
Deze toren was dus toen nog een opvallend
landschapskenmerk. Te Wissekerke op
Zuid-Beveland heeft de Hattinga-kaart
echter een kerkje met een toren. Dat bete
kent dat in hun tijd, en dus ook toen
Schouman zijn tekening maakte, nog een
kerk bij de toren moet hebben gestaan, en
daar is op de tekening niets van te zien. En
nu komt de aap uit de mouw: de kerk van
Wissekerke op Zuid-Beveland is pas in
1809 gesloopt!3' Van 1805-1807 deed de
kerk zelfs nog wekelijks dienst tijdens de
afbraak en herbouw van de kerk van 's-
Heer-Hendrikskinderen. De tekening van
Schouman kan dus alleen maar de toren
van Wissenkerke op Noord-Beveland voor
stellen. Het is inderdaad mogelijk, zoals de
heer De Kater veronderstelt, dat Schou
man de toren nog juist voor de afbraak
heeft willen vastleggen.
Mijn vorige artikel besloot ik met de
moraal: 'Geloof niet alles wat op en onder
die oude prentjes staat'. Ik voeg daar nu
aan toe: 'Geloof ook de deskundigen niet
altijd, want ook zij kunnen zich vergissen'.
Daarom hartelijk dank aan de heer De
Kater voor zijn reactie en zijn opmerkings
gave.
Ad Beenhakker
Noten:
1) Zie: Atlas van Zeeland.Amsterdam, Tirion, 1760 (her
uitgave Vlissingen 1975).
2) Tegenwoordige Staat, deel XX, blz. 294.
3) A. de Smet: De Burgerlijke en Kerkelijke Geschiedenis
van 's Heer Arendskerke. Deel II, blz. 122.
30
