J. Zandee: 504, Het verhaal van een dwangarbeider
Frank de Klerk
Zoals veel jongemannen stond Jan Zandee
uit Biezelinge in de Tweede Wereldoorlog
voor een moeilijke keuze: onderduiken om
verplichte tewerkstelling in Duitsland te
ontlopen, of gaan. In het eerste geval zou
hij zijn familie in groot gevaar brengen, in
het tweede geval was zijn toekomst onze
ker. Evenals vele anderen koos Zandee
voor de tweede mogelijkheid, omdat de eer
ste eigenlijk geen optie was. Velen die zoals
hij geruime tijd in Duitsland moesten wer
ken en werden uitgebuit, hebben hun erva
ringen op papier gezet. In dit boek heeft
Zandee dat op zijn beurt gedaan. Is dit
boek dan meer van hetzelfde, dat elders al
eerder is gepubliceerd, of voegt het iets toe
aan de bestaande literatuur? Ik denk het
laatste. Zandee combineert een oog voor
details en sfeer en een goed geheugen met
een collectie foto's en originele documenten
uit zijn Duitse periode. Daarmee kan hij
een levendig beeld schetsen van hetgeen
hem overkwam in Duitsland, en dit bijna
van dag tot dag. Hij kwam te werken op
afdeling 504 van Daimler-Benz bij
Stuttgart, waarmee de titel van het boek
verklaard is. De slepende gang van zaken
in de fabriek dag in, dag uit, het voorzich
tige saboteren van de productie, de omgang
met andere dwangarbeiders, dit alles komt
uitvoerig aan bod. Zo goed en zo kwaad als
dat ging zocht Zandee in Duitsland zijn
moeilijke weg. Na veel ontberingen keerde
hij op 4 mei 1945 naar huis terug. De
meeste boeken die door dwangarbeiders
geschreven zijn stoppen hier. Zandee gaat
echter verder. Hij beschrijft zijn thuis
komst, en de onthutsend geringe belang
stelling die er was voor zijn ervaringen.
Nederland was zich aan het herstellen van
de oorlogsontberingen, er moest worden
opgebouwd, en met achteromkijken lukte
dat niet, was de algemene houding. Het
verwerken van de moeilijke jaren in Duits
land kwam pas in de tientallen jaren
daarna. Achterin het boek heeft de schrij
ver interessante teksten en kopieën van
documenten opgenomen die aangeven hoe
de directie van Daimler-Benz in eerste
instantie tegen de oorlogsjaren aankeek, in
een boek over het honderdjarig bestaan
van het bedrijf. Binnen de directie bestond
de neiging om de mensonwaardige omstan
digheden waaronder de dwangarbeiders te
werk werden gesteld te verdoezelen. Dank
zij reacties van Zandee en anderen moest
het bedrijf nadien toegeven dat het in de
oorlog onevenredig geprofiteerd had van
buitenlandse dwangarbeiders, en boven
dien slecht voor hen had gezorgd. Zandee
heeft zich in de loop der tijd opgeworpen
als belangenvertegenwoordiger van dwang
arbeiders in Duitsland, die soms onterecht
het stempel van collaborateur opgedrukt
kregen. Dit boek is een duidelijk antwoord
op deze misvatting. Het stevig ingebonden
boek is verkrijgbaar bij de schrijver,
J. Zandee, Spanjaardstraat 11, 's-Heer
Hendrikskinderen.
36
