het beeld te geven dat er op de Bevelanden,
in de periode van 1833 tot 1912, niet echt
sprake is geweest van een sterke homogene
groep joodse inwoners. De groep is daar
voor te klein en lijkt te divers te zijn - zo
wel orthodox als gematigd liberaal - om als
eenheid te kunnen optreden. Persoonlijke
achtergrond en gewin versus het gezamen
lijk belang blijkt ook bij de Bevelandse
gemeenschap de nodige spanningen op te
roepen.
Zoals hiervoor geschreven is betreffen
het voorlopige conclusies. De geschiedenis
van de joodse inwoners van de Bevelan
den verdient het, gezien de verschillende
interessante bronnen, zeker om nader
te worden bestudeerd. Hierbij valt te
denken aan de weverij van de firma Salo-
monson, het persoonlijk leven en sterven
(van zowel 'gewone' joodse arbeiders als
ook joodse ondernemers), de interne ver
houdingen tussen de hoofdsynagoge en
haar bijkerk. De joodse geschiedenis van
de Bevelanden is wel gedocumenteerd,
maar zeker nog niet uitvoerig beschre
ven... Wonderlijk.
10
Noten:
1. Uit: Nemen van David Hofstein (1889-1952) in: Spra
keloos water. Spiegel van de moderne Jiddische poëzie,
vert. Willy Brill, Amsterdam, 2007, p. 85.
2. Bedoeld wordt de Nieuwe Rotterdamsche Courant.
3. De joodse gemeenschap in Zierikzee kreeg haar
officiële erkenning in 1816. Zij werd - gezien haar
grootte - tot ring-synagoge verklaard en de gemeen
schap te Scherpenisse per 31 december 1821 werd als
bijkerk van Zierikzee aangewezen.
4. De burgerlijke overheid heeft tot in de negentiende
eeuw haar invloed kunnen uitoefenen op kerkelijke
aangelegenheden. De formele scheiding tussen 'Kerk
en Staat' zal pas in 1848 - bij de grondwetswijziging
van Thorbecke worden gerealiseerd.
5. Het archiefmateriaal over en van B.D. Cohen,
bestuurslid van de joodse gemeenschap en fotograaf
van beroep, is zeker een 'Spuije-artikel' waard.
6. Encyclopedie van Zeeland, 1982-84.
7. Middelburg had rond het midden van de zeventiende
eeuw, ondanks het nodige verzet van de Gerefor
meerde Kerk, een kleine joodse gemeenschap. De
synagoge uit 1706 was de eerste synagoge buiten
Amsterdam, die in Nederland was gesticht.
8. Gemeentearchief van Goes (GAG), Archief gemeente
ontvanger, inv.nr. 100. Stukken over de administratie
van de voormalige Israëlitische gemeente te Goes
door de gemeenteontvanger, 1839-ca. 1850. Een
zeer interessant dossier met merendeels financiële
informatie. Dit betreft hier een lijst met de rubrie
ken: 'namen', 'woonplaats', 'ouderdom' en 'beroep of
kinderen'.
9. Gegevens komen uit het Notule Boek van de Israëli-
tiesche gemeente te Goes ten getalle van twee en zeven
tig bladzijden. Zie: Zeeuws Archief (ZA): Nederlands
Israëlitische Gemeente te Goes en Zierikzee, 1802-
1921. Inv.nr. 54/1.)
10. GAG: Inventaris van het archief van de stad Goes
(ASG) (1267)1449 - 1851(1927), Algemeen register
1835-1840 (jaar 1836). Inv.nr. 671.
11. GAG; ASG, Inv. 671.
12. Gemeentearchief van Schouwen-Duiveland: Archief
Diaconie der Ned. Herv. Gemeente te Zierikzee 1611-
1956, Notulen van de regenten van het liefdadig arm-
gesticht. Inv.nr. 414/232.
13. Vooral in de landbouw had men het zwaar te verdu
ren. Eerst vanwege de lage tarweprijzen en vanaf
1845 vanwege de verschillende opeenvolgende, door
de aardappelziekte veroorzaakte, misoogsten.
14. Zie: Zierikzeesche Nieuwsbode, 23 augustus, 30 sep
tember en 28 oktober 1847.
15. Het belang van de minjan komt met name tot uiting
in hoofdstuk 15 van de Kitsoer Sjoelchan Aroech: De
kleine gedekte tafel. Een soort compendium, geschre
ven door rabbi Sjlomo Ganzfried in 1864; waarin de
praktische zaken met betrekking tot het joodse leven
beschreven staan.
16. Zie: ZA: Archief Nederlands Israëlitische Gemeente
te Middelburg en voorgangers en opvolgers, 1704-
1996, Correspondentie. Inv.nr. 55/97.
17. Zie ZA: Archief Nederlands Israëlitische Gemeente te
Middelburg en voorgangers en opvolgers, 1704-1996,
Archief van de commissie, belast met het opzicht over
de Israëlitische godsdienstige scholen in het ressort
Middelburg, 1818-1883. Inv.55/324.
18. Bronvermelding ontbreekt helaas.
19. Onder no. 25 is de volledige lijst opgenomen.
20. Zo schonk de familie Bannet, in 1860, één van de
parochot. Zie het artikel van Frank de Klerk: 'Abrupt
einde voor synagoge' in Nieuwe houtkrullen. 54
geschiedenissen van de Bevelanden; een verzameling
van artikelen, van Frank de Klerk, Allie Barth en
Leen Moerland, die eerder in de Provinciale Zeeuwse
Courant hebben gestaan. Uitgegeven in 2001 door de
archiefdienst van de gemeente Goes.
21. ZA: inv.nr. 54/1.
22. De joodse gemeente Waalwijk heeft een bewogen
geschiedenis gekend met onder andere een kerk
scheuring (1878-1904). Ondanks de Duitse confis
catie van de synagoge in 1940 zijn de thorarollen
gered en na WO II overgebracht naar Israël. Het
is denkbaar dat de wetsrol van Goes zich daar nu
bevindt.
23. Algemene vergadering van 31 oktober 1897.
24. Zie: Indrukken en gedachten van Siegfried E. van
Praag, 's Gravenhage/Rotterdam, 1971, p.136.
25. Stadsarchief Amsterdam: inventarisnummer 1407,
Archief van het Nederlands Israëlitisch Kerkgenoot
schap. Nationaal Archief te 's Gravenhage: inventa
risnummer 2.07.01.05, Inventaris van de archieven
van de Hoofdcommissie tot de zaken der Israëlieten,
1814-1870.
