Merklappen uit de 18e en eerste helft van de 19e eeuw
in het Historisch Museum De Bevelanden
Nieuwe Oude Lappen
UAft
Te zien tot en met 29 januari 2022
14
Afb. 2. Merklap 'OUTIAAR1812' met diverse motieven. (Collectie HMDB, foto Koen van Rooijen.)
15
Hanna van Boven
Nog nooit kreeg het Historisch Museum De
Bevelanden (HMDB) zo'n bijzondere collectie
merklappen. De familie Stevan van het museum
voor Naaldkunst in Winschoten heeft het
HMDB een aanzienlijke collectie Nederlandse
merk- en stoplappen uit de achttiende en eerste
helft van de negentiende eeuw toevertrouwd.
Het gaat om ongeveer 170 stuks, waarvan nu
een selectie van de oudste lappen is tentoon
gesteld. Daarnaast is dankzij een Zeeuwse
schenking te zien hoe merklappen genera
ties lang werden doorgegeven in de familie
Trimpe. Mijn nieuwsgierigheid is gewekt, maar
mijn kennis van handwerken schiet tekort en
daarom vraag ik Sjaan Huissoon mee te gaan
naar de tentoonstelling. Sjaan is voorzitter van
de Dorpsvereniging in Wolphaartsdijk en was
zestien jaar lid van de gemeenteraad in Goes.
In haar rol als raadslid maakte zij zich sterk
voor het Historisch Museum De Bevelanden en
in haar pleidooien voor behoud van subsidie
verwees zij regelmatig naar het belang van de
merklappencollectie. Bovendien: zij houdt van
borduren en mooie garens.
Borduren, merken en stoppen
In haar tas zit een op pakpapier geregen mooi
roze/oranje smoklapje. Een herinnering aan
de lessen Vrouwelijke handwerken op de
lagere school. Thuis ligt ergens op zolder nog
een merklap, die Sjaan als klein meisje heeft
moeten maken. Hoe oud zou ze toen geweest
zijn? Waarschijnlijk ongeveer net zo oud als
de meeste maaksters van de Nieuwe Oude
Lappen, tussen de 8 en 11 jaar. Het maken van
merklappen en stoplappen behoorde eeu
wenlang tot de opvoeding van jonge dames
uit gegoede kringen. Dat gebeurde binnen de
familie, op school of onder begeleiding van een
handwerkjuffrouw. Zo leerden de meisjes niet
alleen de kunst van het borduren maar ook het
merken en onzichtbaar stoppen van kleding en
linnengoed. Een voorbereiding op het leiden
Afb. 1. Sjaan Huissoon en Koen van Rooijen
bekijken een nieuwe aanwinst.
(Foto Hanna van Boven.)
van een huishouding en het instrueren van het
personeel.
In 1878 werd Nuttige handwerken voor meisjes
een verplicht vak op alle lagere scholen en
dat bleef zo tot 1974. Let vooral op het woord
nuttigHet zelf kunnen maken van kleding
en het kunnen verstellen van kleding, lakens,
keukendoeken, tafellakens en kousen was een
vaardigheid die voor alle meisjes tot de opvoe
ding moest behoren. Arme meisjes konden
zo bovendien een vaardigheid leren, die hen
van pas kon komen als ze niet verder mochten
leren. Wie kent niet de oefenlappen met
allerhande fantasierandjes, cijfers en letters in
rood garen?1)
Maar de Nieuwe Oude Lappen, die nu te zien
zijn in de Merklappengang, zijn van een andere
orde. De tentoonstelling is samengesteld door
Koen van Rooijen, de conservator en al meer
dan twintig jaar betrokken bij het restaureren,
conserveren en exposeren van merklappen
in het HMDB. Sjaan is onder de indruk van
het fijne werk, het kleurgebruik, de variatie in
motieven en de vaardigheden van de jonge
maaksters. Voor deze gelegenheid verzorgt
Koen een rondleiding. En rondleiden blijkt een
vak! Hij nodigt Sjaan en mij voortdurend uit
om goed te kijken, te vergelijken, te beschrij
ven wat er is te zien en te bedenken wat de
interpretatie van een motief zou kunnen zijn.
Kunnen zijn, want niet alles is zeker. Het bezoek
wordt een les in de kunst van het kijken.
De spinnende aap
Merklappen zijn gebaseerd op tradities en
het herhalen van overgeleverde patronen.
Misschien zelfs zonder dat de maakster de
betekenis van een motief of symbool kende.
Niet van elke merklap is de maakster te achter
halen, maar meestal is wel de streek te her
kennen. Elke streek heeft zijn eigen vormentaal
en we leren verschillen te zien tussen Zeeuwse
en Friese merklappen. Zo zijn Friese en Marker
merklappen vaak te herkennen aan de opval
lend grote letters en de bijzondere letter A.
Al kijkend, pratend, luisterend en vergelijkend
beginnen Sjaan en ik de symbolen en motieven
te herkennen, maar wat is de betekenis?
Wat doet bijvoorbeeld die spinnende aap op
één van de Friese merklappen? Koen vertelt dat
een afbeelding van een aap meestal een verwij
zing is naar domheid of dwaasheid. Als je denkt
het leven in eigen hand te kunnen houden, een
levensdraad te kunnen spinnen, dan vergis je
je. Want niet de mens maar God beschikt! Op
een Friese merklap uit 1803 zien we nog een
wijze les afgebeeld.
